0

Dr. Vumson in Manglai tawh a gelh hi aa, Sia Zam Sian Sum in Zolai in hong letkhia ahih manin Zomi Nam Network ah hong khah hih sungah a ki koih kik ahihi. Deihsakna tawh hong letkhia ahi Sia Zam Sian Sum tungah lungdamna ih ko hi.


Haka in Zogam khuapi angahna (or) Zogam khuapi Haka ah akituahna tawh kisai mimal kingawhna leh kimawh sakna zong om zeuhzeuh hi. Atheician pawlkhat omding a, atelcianlo zong ki-om theiding ahih manin hong suaksak hi-ing. Pu Moong (Col. Khen Za Moong) nangawn in hihvai tampi nagen lo hi. Banghang hiam cihleh tuahun laitak in amah hihvaisai pawl ah nakihel lo, mundang ah na om ahih man ahi hi. Hihvai ah mawhsak nading tawm mahmah khading hi. Zomi sungah atheitel zawdeuh Dr. Vumson in Zogam khuapi Haka ah akituahna thu Dr. Lian Hmung Sakhong laibu tungtawn in ana thukikna, manlo asakna Manglai tawh nagelh hi. Hih anuai-a lai pen kei mimal muhna hilo in Dr. Vumson gelhbang a Zolai tawh alemthei bangin hong letkik hi-ing.



(Dr. Lian Hmung Zakhong in alaibu sungah, “Haka pen Mangkangte hong tuncil a kipan Zogam khuapi (nisuahna lam) hongsuak hi,” ci-in gelhmawk ahih manin tuatawh kisai thuhkikna lai honggelh hi-ing.)


Kei theih batna ciang ah Haka pen 1964 kum masiah Zogam khuapi suak ngeilo hi. Tuathu honggelh suk ning. Mangkangte’n Zogam honglak ciangin Thangmual ah phualsat masa uh hi. Sihzang leh akim apam teng hongzawh ciangun amakai galkapmaang Gen. White kici pa’ min tamsak in Thangmual pen Fort White naci uh hi. Tua Fort White pen Sihzang kual sungah om hi. 1892 kumin Sihzang leh Tedim lam ukpi makaite kipawlin honguk Mangkang Ulian Carey nasuamsawm uh hi. Tuavai ah mapangpite in Kaptel pan Thuam Thawng leh atapa Pau Dal, Heilei pan Khan Dal leh Sihzang ukpite ahi uh hi. Amau tengin Carey tungah hongpai in letsong hong pianuam ung ci-in nasam uh hi. Ahih hangin akiciam ni un Carey pen atungsiahte’n mundang paiding nasawl ahih manin amah tangin Zakhai mi (Arakanese) Myo-Ok hong paiding cihiau hi. Asuamdingte inzong hih Myo-Ok pen Mangkangte’ ading nasem mikhat ahihciang suam veve ni ci-in khensat uh hi. Tua ciangin Lusei, Haka, Tlasun, leh Zahau ukpite zasak uh a, amau zong na thukimpih uh hi. Tua misuam na huhau-in Mangkangte in aphualpi uh Falam ah tuahto uh a, Zogam khuapi nasuak hi. Tualaitak in Zogam (Chin Hills District) pen Tedim, Falam leh Haka gamteng huam hi. Zogam galkapte in Falam ah kiphualsat uh hi. Tua galkapte lakah vaite leh tualmi kihelh zau-in omkhawm uh hi. Tualsung mite hong zakhan masiah amaikai zalian zawdeuh te pen Mangkang te vive mah nahi uh hi. Falam ah azalian pen Deputy Commissioner ciang ahi hi. Falam ah Laito, Sikkhau zum leh Palik lente kilam hi. Tua ahih manin Falam pen 1892 kumpan in Zogam khuapi nasuak hi.


Kawlgam suahtakna ngah ciangin Matupi, Mindat, Pakokku khawksung a om Kanpetlet leh Arakan gam a om Paletwa te Zogam ah hong kigawm hi. Hihteng kigawm pen ‘Chin Special Division’ nakici masa a, akhuapi dingin Falam mah na kizang hi. Zogambup makaipi (Minister of the Chin Affairs) pen Mindat panin Pu Vumtu Maung hi-in, amah pen Falam ah tulo in Zangkong (Rangoon) ah kumpi uliante tawh omzaw hi. Zogam ah Menzi papen Falam ah om in ki-ukna vai atamzaw ama thuneihna nuai-ah kikoih hi. Tuakhit (AFPFL Party pan) teelnangah Kawlgam kumpi khutnuai-ah Pu Sing Htang leh Pu Za Hre Lian te in Zogambup makaipi hongsem leuleu uh hi. Amau zong Zangkong mah ah omzaw uh hi.


1958 kum ciangin AFPFL party te hong kitamh in pawlnih hongsuak uh a, Stable AFPFL te in mitam ngahzaw uh hi. Tua manin Haka tualsuak Pu Ral Hmung pen Zogambup makaipi hongsuak hi. Makaipi asuahphet in Zogam khuapi Haka ah tuah dingin thu napia hi. Akituah ma-in Gen. Ne Win in thei ahih manin nang thu in tawpnuam zawmaw, ken hong tawpsak zawding naci lian hi. Tua cianign Pu Ral Hmung zong amathu in tawppah a, Zogam khuapi zong Haka ah kituah nawnlo phot hi.


Gen. Ne Win in 1962 kum ciangin aana hongluah a, Zogam makai ding zong adeihdeih hong teelpah hi. Zogam makaipi dingin Major Son Kho Lian nateel hi. Pu Son Kho Lian inzong Zangkong tawh kizopna alemthei pending, Kale-Kabaw-Myttha–Gangaw kuamteng tawh zonglah kiphakna alemtaang pending ci-in Kawlpi (Kalaymyo) ah zum nakoih/naphualsat hi. Tua ciangin Kawlpi a teeng Kawlte pawlkhat in Ne Win kiangah ‘Kawlpi pen Shan-le-Kawlte’ khua hi, Zomite’ a hilo hi’ ci-in nakhia uh hi.


U Ne Win in meeting sampah a, tualai ah Pu Son Kho Lian leh makai pawlkhat, Kawlgam saklam galkap phualpi pan alian pen Colonel Lun Tin, alian nihna Colonel Van Kulh, Chin Council Secretary Pu Tuang Hmung, Secretary nihna Pu Ngun To te kihel uh hi. Tua Meeting ah U Ne Win in Pu Son Kho Lian kiangah Zozum pen amun dangah natuah dinguh deih ing ci hi. Tua banah nawngkai salel ing, (Kawlpi losiah) koikoi ah natuah zongun phamawh sakeng ci hi. Tua ciangin Pu Son Kho Lian leh apawlte inzong koilai ah tuahleng lempen ding hiam ci-in hong khinkhai uh hi. Pawlkhat in Kawlpi saklam Webula ah tuahleng ci hi, pawlkhat leuleu in Zogam leh Kawlgam gamgi Gangaw lamah tuahleng ci uh hi. Tua Meeting manciangin Col. Lun Tin in Pu Son Kho Lian kiangah lunghimawh ngaihsut kei-in hih hiat hiat lel in, hih putekpa (Ne Win) pen alungsim hong kikhel kik lelding hi ci-in hehnem hi.


Col. Lun Tin zong agalkap phualpi ahi Mandalay atunzawh tawlkhat khit ciangin mundangah vazin hi. Tuakal in Col. Van Kulh in Pu Ngun To tawh naki gulluk in ‘banghun ciang Zogam khuapi Haka ah tuahleng lemding hiam’ cih nageel sim uh hi. Van Kulh leh Ngun To pen Haka tualsuak tuak ahi uh hi. Tualeh Col. Lun Tin leh Pu Tuang Hmung akhualzin hun uh hong kituak khageih hi. Tualian leh, Van Kulh inzong amau galkap phualpi panin Kawlpi Zozum ah sikkhau saat (Telegram) pah in, Haka ah Zozum natuah un ci-in thupia hi. Tua sikkhau angah phet in Ngun To zong atungsiahpa omloh kal ahih mah bangin amathu in asun azan cilo in Zozum Haka ah natuah phangphang pah hi. Tuahun pen Zogamah khualzin gamvakna ahaksat pen hun tuuklai tak ahi hi. Col. Lun Tin in tuathu atheih ciangin Kawlpi sikkhau saatpah hi. Tua sikkhau lai pen Ngun To in nasel cip in, Zozum kituah amansiang dong kuamah lak lo hi. Col. Lun Tin inzong bang hangin Zozum Haka ah kituah hiam cih kantel/sittel dingin hong kipan hi.


Tualaitak Kawlgam lokhawh singpuak nalam vaisai (Agricultural Department) te golhguk vai-in mindai uh a, tuavai ah Col. Lun Tin zong kihelkha citciat hi. Galkap sungpan Col. Lun Tin kikhawlsak ahih manin Zozum vai (Zogam khuapi kituahvai) zong kikan nawnlo, mitcip suak hi. Hihbang teng hangin Haka in Zogam khuapi ngahkha a, Zomite in ipu ipate Shan te tawh anateen khopna gamnuam kikhahsuah taanlawh ta hi. Athupi pen ah, tuahun masiah Haka ah Zozum kituah lo banah, Dr. Lian Hmung Sakhong gelh bangin Mangkangte hong tuncil pan Haka pen Zogam khuapi asuak hi peuhmah lo hi.


(Pu Lian Uk in azenzen in Van Kulh in hibangin phalna omlo pi-in Zozum tuahsim leh khalna Daan kipia loding hiam hong ci hi. Tuapen Col. Lun Tin galkap sungpan kitawpsak keileh Col. Van Kulh in Daan tuak hamtang ding hi cih ka um hi. Kamphatna tawh Daan tuaklo bilbel hi. Banghang hiam cih leh Col. Lun Tin kitawpsak ahih man hi.)



Written By : Dr. Vumson.


Source : Zomi Nam Network.

Post a Comment

 
Top