1

Leitung Galpi Khatna 1914 August 3 ni in Europe pan hong kipan hi. Britain (England), Russia, France (Piantit) le America te kipawlin a langkhat lamah Germany, Hungary, Turkey le Bulgaria gamte kipawl hi. Mi awn (15) val in a nuntakna bei lawh hi. England le a ukna gamteng (British Empire) pan galkap sinsen mi (908, 371) in a nuntakna pia hi. France gamah a kisim laitak un Englandte in amau huhsa gam tengah huhna mah ngen kawikawi uh hi. Egypt, Fiji, India, Malta, Mauritius, Seychelles, British West Indies, South Africa leh China gamte panin huhna ngen in Kuli ding la uh hi. Egypt panin 100,000, India panin 21,000, South Africa panin 20,000 kila hi. China panin mi 50,000 la uh a, tua lakah 2000 bang si hi kici hi.

Tua hun in ih Kawlgam England Kumpi in hong uk khin ahihmanin, Kawlgam ah zong huhna hong ngen uh hi. Kawlgam leh India panin Hindu, Shynteng, Khasi, Lusei, Meitei, Bihar, Orissa, Pathan, Bengali, Kumoan leh Zomi te na la uh hi. Zogam ah huhna ngen dingin Mawlaik panin Deputy Commissioner F.O.Fowler 1917 January nipi masa sungin Tedim hong tung hi. Amasa in Ukpite in na nial uh hi. A hi zongin F.O Fowler in, 1891 June 23, ni a Thaangpi a kibawl Thuciam Sialbanna bulphuhin huhna hong nget ciangin, Ukpite in na nial ngam nawnlo uh hi.

x.Labour Corps paiding Mi 1033 Ngah

Ukpi Hau Cin Khup in makai in Tedim gam (Tedim subdivision) sung Ukpi, Hausa le Upate in Mikang Kumpite ngetna tawh ki zui-in Kam Hau ukna sung pan mi ( 500 ), Sukte le Sihzangte ukna sung pan mi ( 500 ) France (Piantit) pai ding in thu hong omsak uh hi. A kikaih khop taktak ciangin Sukte gam pan mi ( 250 ), Sihzang gam pan mi ( 83 ) leh Kam Hau gam pan mi ( 700 ) ngah sak in, a vekpi in mi ( 1033 ) pha hi. A ki ngen zah sangin a tam zaw ngah sak uh ahihmanin Khamtung a uk Mikang Superintendent pa in Ukpite tungah Tedim Subdivision sungah pasal kum 20 pan 40 kikal 5000 bangbek a om sung pan 1033 a ngah sak thupitakin lungdamna thu gen hi.

1911 kum Khamtung gam miphazah ciaptehna (Chin Hills census) ah Tedim leh Tonzang (Tedim subdivision) sungah mimal 30,000 om in pasal sinsen 5000 a om sung pan pasal 1033 Galhuh (Labour Corps) dingin pai ahihmanin Zomi pasal tingeing seh-nga-suah seh-khat ahihkeileh Zomi (3%) in France gam galmai a nasepna tawh Mikang kumpi kipanpih ahihi. Galhuh pai dingte Tedim ah kha (3) sung Falam Zomi Military Police te`n Lampai dan, vei le tak kihei dan le nasep dan ding sinsak phot uh hi. Kha (3) sung a man khit uh ciangin inn lamah kha lang sung ciah khuan pia uh hi. 1917 May 15 ni-in Galhuh ding mi 1033 te Tedimah kituah uh a, France (Piantit) gal mai a nasem dingin, Tedim khua panin dingkhia uh hi.

x.Labour Corps Paiding Kizolna

Leitung Galpi khatna hunlai in ei Zomi te Kawlpi na ngawn a kipha ngam mengmeng lo i hih manin, France gam pai ding pen hong ciah kik nawnlo ding, a si pah dingin ki ngaihsun ahihmanin innluah ding peuhmah ki paisak lo in, nau zawte bek ki paisak zaw hi. A pai ding dang a om vetlote a ta u pen sangin apa bang a pai zaw om lai hi. Tonzang khua pan in Pu Lam Za Nang pen inn luah ding ahih manin ama tangin a nau Pa Pau Za Gin paisak uh a, a kum pen 16/17 gual tangval no ahi hi. France pai dingte hih a nuai a bangin ki zol hi:
1) Dol le thau ngah thei ding
2) Pahtawina ( Medal ) zong ngah thei ding
3) Innmun logam zong deih bangbang ngah thei ding
4) Logam eka (acre) 30 nei thei ding. Cihbangin kizol uh hi.
Khasum, Za le Luangman
France paite Mikangte khut nuai ah Ukna dawl ( 3 ) in ki uk uh in, anuai a bangin a dinmun uleh a khasum ding kiseh sak hi. A si a om le zong Luangman piak dingin nei uh hi.
a) Coolie nautangte’ khasum Rs.20
b) Coolie mi (30) ukte’ khasum Rs.30 hi in, a dinmun uh Mate ki ci hi.
c) Coolie mi (60) ukte’ khasum Rs.50 hi in, a dinmun uh Headman ki ci hi.
d) Coolie mi (120) ukte’ khasum Rs.100 hi in, a dinmun uh Chief kici hi.
e) Kamphente’ khasum Rs.70 hi in, a dinmun uh Interpreter ki ci hi.
f) A Site luangman ding in Rs.300 ki pia hi.
Nasepna
Thautawi a galsim taktak ahih loh uh hangun gal sunga innsia, losia te puah in, van kem, gam hah le kuli nate sem uh hi. Mikang mite a ki pan India mi, Africa mi, khamtung Zomi, Tankun mi cihbangin kigawm mimal 50,000 val pha in, khen (Corps) 78 in kikhen uh hi. A nasepna uh Germanyte gal kisimna mun tawh tai 25 bek ki gamla ahih manin nisim thau ging za den uh hi. A nasepna uh Captain, galkap bu bawk nih, bawk khat, Sergent, Corpral cihbangin Mikang uliante mahin uk sawn in, nasep siam, nasep hahkatte le nasep citakte ciamteh in, nisim in thuzaksakna ( Newspaper) ah suaksak den uh hi.

x.France om sung Lawm Annek Pawi bawl

Zomite in kum khat sungin Khuado (Kumkhen pawi) le Lawm Annek Pawi (Sialsawm pawi) nih ihnei hi, koikoi ah om ta leng hi pawi nihte ki bawl den hi. Tua mahbang in France pai te’n zong 1918 kum April kha sungin vok luang nih tawh lawm annek pawi icih Sialsawm pawi ni nih sung na bawl uh hi. Zu leh sa ne in Zola sa in 
gualnuam mahmah uh hi. Leitung tuipigal gam mong khat pek a om ahihman un a lung uh zuangin hibangin La na phuak uh hi.
Piantit La:
a) Ong ki thang ven vaimang na khan ciautui len nak ong thon e,
b) Tong luan siam thang kheem sang e, ka tehpih ding bei tah e.
a) Pian tui a gam lei aw e sial zo tam tuang a tun’na,
b) Sial za tam pian tui ngak hen aw, I sau lam zong ta ni e.
Pu Lian Za Kham La (Latung):
a) Piantit a gam, lei aw e, sial za tam tuang, a tun’n
b) Sial zatampian, tuui ngaak hen aw, ih sau lam zong, ta ni e.
a) Thangvan solkha nin puan bang thak, phung teng mun kibawl ing e.
b) Lungzuan lai ah, na lua hiam aw, ka mai mit suan cim lang e.
Pu Thawng Za Khai La (Latung):
a) Ong ki thang ven, vai mang na khan, ciau tui leen naak ong khon e.
b) Tong luan siam a, thang khem sang e, ka teh pih ding bei tah e.
Kimawlna
Bikot Camp a om lai un a naseppih uh midangte tawh, lungnop nadingin Tukpeng (Football) kidem zel uh hi. Tua kidemna ah na zo uh a hih manin, Piantitte in lamdang sa in a pahtawina uh Pu Lian Za Kham in a nuai abangin la na phuak hi:
a) Piantui a zal mi zatam te in, kua vontawi bel hiam ci e,
b) Kua vontawi ci’n khau bang sut ing, puvon ngo sal bang lang e,
Alexandria (Egypt gam) a om sungun Gualkhate tawh tuipek kidem uh a, Gualkha galkap (9), Zato kipuak a hih manin, tuipek ding kikham hi.
Khalkha, Kuki (Thahdo) mite leh Mikangte Kidona
Khamtung Gam (Chin Hills) a om Subdivision thum: Haka, Falam le Tedim pan in mi 1000 ta Galhuh pai sak ding Mikang kumpi ngetna Tedim le Falam in lungkimin asan hangin Khalkha in nasang zolo uh ahih manin na lehdo uh hi. Khalkha mi ( 40 ) si-in, khua ( 18 ) ki haltumsak hi. Khalkha le Mikangte galkidona pen “Anglo-Chin War 1917” kici hi. Tuamahbangin India gam Manipur a om Kuki (Thahdo) mite‘n zong nasang zolo uh ahih manin Mikang kumpi na lehdo uh a, kum nih sung bang kido uh hi. Khua (86) bang ki haltum sak in, mi zong tampi tak si hi. Tua Kuki (Thahdo) mite le Mikangte galkidona pen “Anglo-Kuki War 1917-1919” kici hi.
[Hih anuai a Thute France labour Corps apai Lieutenant Pu Vungh Za Kham, Bumzang khuami in ama mit muh leh a tuah khak thute a gelh ahihi]

1) France Labour Corps paidingte Tedim ah kikaihkhopna
1914 kum in Leitung Galpi khatna hongpiang in, 1917 January kha nipi masa in Tedim ah E.O. Fowler, Mawlaik Deputy Commissioner hong paito in Kam Hau gam Ukpi Hau Cin Khup kiang ah, 1891 June kha ni 23 ni a Fort White ah Mikang kumpi le Khamtungmite Thuciam Sialbanna (agreement) thu siksan in Labour Corps mi tul khat hong nget ciangin, Ukpi Hau Cin Khup le Tedim gam ukpi le hausa upate’ thukimna bangin January le February kha in mi tul val kikhawm in Tedim khua ah kha (3) sung nasep kisin hi.

2) Tedim pan Rangoon paina
1917 May kha ni 27 ni-in France gal mai a nasem dingin Tedim pan ding khia in 08.06.1917 ni zingsang nai 5:30 AM in Rangoon tembaw khawlna katung uh hi. Tua ni in France pai ding mi tulval leh hongkha Ukpi Hau Cin Khup le a khut nuai a hausa khempeuh tawh Sir U Phu Taa in zingan hongvak in tua pan France paiding mi tualval te, Kaihei tazeih zatep bu khat, Nazapian zatep tawn sawmte thoh khat, khaki puanak khat, khaki pheituam khat, puanak sungsilh khat, mainul khat tek le sunan phel khat ciat hong pia uh hi. 09.06.1917 nitak nai 2:00 in hongkha khempeuh tawh mangpha kikhak in tembaw tung ah kah in nitak nai 3:00 in kading uh hi.

3) Rangoon pan Calcutta paina
13.06.1917 nitak nai 5:00 in Calcutta katung uh hi. Kei pen khasum pek (30) sang pawl Section Commander ka hi a, ka mite Cingpikot khua mi Khoi Gin pen Rangoon pan akam hong na in tembaw Zato a kikoih in Calcutta katun ciangun Zatopi ah kipuak pah hinapi azan ciangin si ci-in 
telephone hongset uh a, mei tawh ahaal dinguh deihlo ka hih manin Calcutta pan tai (15) a gamla hanah ngeina bangin vui in, nitak nai 10 PM in ka omna uh katung kik zo pan uh hi.

4) Calcutta pan Bombay paina
24.06.1917 nitak nai 5 PM in Calcutta pan meileng tawh kapai uh a, 28.06.1917 ni zingsang nai 6 AM in Bombay katung uh hi. Bombay panin Zatote’n hong en uh in, a khanghaam a vot thuak zolo ding mi 15 Khamtungah ciahsak kik uh hi.

5) Bombay pan Eden (Yemen), Suez (Egypt) le Alexandria (Egypt) paina
28.06.1917 nitak nai 2 PM in Sente’ tembawpi tawh kapai leuleu uh a, 14.07.1917 zingsang nai 5 AM in Eden (Yemen gam) Tembaw khawlna tung napi ungin tum theihna khuan (entry permit) hongpia lo ahih manun nitak nai 7 PM in katum thei pan uh hi. 17.07.1917 ni-in Eden panin Tembaw tawh pai leuleu in 21.07.1917 ni-in Suez (Egypt) katung uh a, tua lai ah Mikang galkapte’ Vanleng tat te tawh ka kimu uh hi. 26.07.1917 nitak nai 6 PM in Suez khawpi panin Meileng tawh pai in 27.07.1917 zingsang nai 8:30 AM in Mediterranean tuipi a Tembaw khawlna munpi ahi Alexandria khuapi katung uh hi.

6) Alexandria (Egypt) pan Taranto (Italy), Marseilles (France) paina
Alexandria pan in Tembaw dang khat tawh kilaih in nitak lamin dingkhia in sun le zan in pai-in 01.08.1917 ni-in Italy lei taw lam Taranto khuapi katung uh hi. 06.08.1917 ni-in Taranto panin Meileng hoihte tawh sun le zan in pai in 14.08.1917 ni-in France gam Marseilles khuapi katung uh hi. Marseilles khua katun uh ciangin mi (30) uk a khasum pek 3 tawh khamtung pan apai te´n khasum pek (50) ngah in gamdang pai man (overseas allowance) tawh khasum (150) kangah uh hi. Marseilles katun ciangin Capt. Rundall in hong uk in Sukte le Sihzang mi pawlkhat No. 61 le Kam Hau mi No. 62 ci-in ka kikhen uh hi.

7) Marseilles pan Galkidona mun Bikot Camp paina
24.08.1917 ni-in Marseilles panin Meileng tawh pai in 27.08.1917 ni-in Germany le Mikangte’ kikapna France le Gelgium te gampi Bikot Camp katung uh a, tua camp lui hah in na kasep laitakun Tonzangte Neng Za Langh in khut bomb te khat hong gingsak kha in, Tonzangte Khup Za Lian le a lawmte nga hong liam in amah nasiapen in Zato ah kapuak pah uh a pension ngahpah hi. A dangte nasia liamlo ahih manin bangmah ngah lo uh hi.

8) Brazil Camp ah Nasepna
Bikot Camp panin September kha bei kuanin Brazil Camp ah ka kisuan uh hi. Brazil Camp pen tai (5) kual sung ding bangin zai a, tua lai ah nasem tul sawmthum bang ding le galkap tul sawmnih ding ki om hi. Brazil Camp ka nusiat ma un sun le zan in thau, metpi le bomb gingte Van ging mah bangden in, tai (100) kual sung ding thautang in san ziziah napi’n Pasian huhna tawh kanungta bilbel uh hi. Bikot a ka om lai un Labour Corps pan in Mikang Galkap suahna ding British Parliament ah kingen in, a awn’ ciang kongpia dinguh hi, cih thu hong tunkik pah hi. Tua laitak in Tonzangte U Khup Za Dal hong kamkhial kha in kiman a, kei, Gamngai te Let Kham, Mualpite Thang Tuan le kalawm dangte uh tawh aamah khan (bail) in suakta napin bukkhuh in hongsi a, Mikang galkapte in thupi takin zahtakna pia in kavui uh hi.

9) London Paina
Brazil Camp a nasem India lam tawh kigawm Corps (78) omna sung ah No. 61 le 62 te nasep siam mahmah a minthang ahih man in England Kumpi King George V in kimuhpih nuam ing acih ciang in No. 61 le 62 sung pan in anuai a min om teng kiteel na ka nei uh hi.
Kumpipa tawh kimu dinga kiteel te:-
1) Subedar Mang Pum, Khuasak
2) Interpreter Thuam Pau, Khuasak
3) Interpreter Thawng Za Khai, Muizawl
4) Coy Commander Song Theu, Tualzang
5) Coy Commander Vungh Za Kham, Bumzang
6) Coy Commander Kam Za Mang, Tuipi
7) Coy Commander Hau Za Nang, Heilei
8) Platoon Commander Hang Khaw Cin, Tuitawh
9) Platoon Commander Thiau Kam, Kaptel
10) Sgt. Vial Zen Vangteh
1918 March kha ni 9 ni-in Boulogne Tembaw khawlna ah ka giak uh a, 1918 March ni 10 ni-in English Channel Tembaw tawh kantan in nitak lam nai 4 PM hun in England Tembaw khawlna ah tung in Meileng ah tuang leuleu in nitak nai 9 PM in London Meileng khawlna katung uh a, motor tawh hong nadawn uh a, India Zintun Inn khan kua na (9th floor) ah katung uh hi. Tua Zintun Innpi zindona inndeipi sung ah Prime Minister le Minister dangte in hong dawn in hong nohset uh a, 11.03.1918 ni zingsang nai 9 AM in galkap kizepnam teng tawh kizem in Kumpipa tawh kimu ding cih thu hong gen khit ciang in kinohset in ka kikhen uh hi.

10) England Kumpipa tawh Kimuhna
1918 March kha 11 ni zingsang nai 8 in Mawtaw in hongla in England Kumpite a khang a khang a ah tenna uh Buckingham Palace kapai uh a, Kumpipa’ innkhan khat ah khamtawh kizut Saiha sau mahmah Sailu nih kisuanna inndei ah kigual in nai 9 in kumpipa galkap kizepna teng silh in huih kahna lei tawh hong kumsuk in thumvei zahtakna kapiak khit uh ciangin kinohset in hih anuai a thu teng hong gen hi:
“Hihzahtak a gamla Khamtung gam pana gal huhding a hongpai India Labour Corps sung pan in No. 61 le 62 te galmai khempeuh nasepna ah hahkat takin deihsakna tawh semin asep khempeuh uh hoih takin zo uh hi cih thu kaza a, bangmah tawh kiteh thei loin ka lung adam mahmah hi. Tua ahih ciangin hih letungah Mikangte’ tangthu abei mateng in Zomi peuhmah gilkial dangtak in hong puuksisak loin na gentheihna khempeuhte uh Mikangte in konghuh kongkem tawntung ding uh hi’ cin-in thu kongciam hi.” acih khit ciangin “note tawh sau veipi ka om nop hangin ka nasep tam mahmah ahih manin sauvei ih om khawmna ding hun a om loh manin kadah hi. Tua ahih ciangin London a nataam sungun na lamdang tuamtuamte a kisaipih Vuanzite in hong makaih in hong etpih ding uh hi,” hong cih khit minute nga ding ciangin ka kikhen uh hi.

11) London Khuasung Hawlna
Kumpi inn pan ka paikhiat khit uh ciangin nidang lai a mawhna nei Kumpinu kithahna le na lamdang tuamtuamte ka en uh hi. Kumpi inn pen a zaina tai (2) kual bang pha in a inn tungah dial (Flag) mun (16) ah ki khai hi. Tua ni mahin nidang a London khua katna leh ziinliin a asiatna te ka en uh a, manga i mat tawh a kibang ahi zongin apiang bang lim kimu ahih ciangin ka nuam uh hi.
12.03.1918 ni-in Pitu Hlotdaw ah kakah uh hi. Hlotdaw kikhop kaman uh ciangin Hlotdaw Ohkathah ahi Kawlgam Baziankhanpa in a innah Niangtui le moh tawh hongvaak hi. 13.03.1918 ni zingsang aneek khit ciangin a kisaipih Minister leh motor (4) hong tungin ganhing khawina ka en uh hi. Gan khawina ah India, Kawlgam a I muh ngeiloh amin nangawn I theih loh a tuamtuam natam mahmah hi.
14.03.1918 ni-in Mikang kumpi khempeuh le gam vaihawm Ulian khempeuh le tuate laizang ah Kumpi George V te innkuan’ lim omna ka en uh a, mi lah milim kisa, milim lah mi taktak mah kisa in lamdang thei mahmah cih ciang gen theih hong hilel hi. Tua nitak lamin kham, ngun a kipan sik namkim khempeuh, suang namkim khempeuh atuamtuam kibawlna ka en uh hi. 15.03.1918 ni-in zingan ne baih in nai 7 AM in London khaw nawl a vanleng bawna en in ka pai uh a nai 12 in tungin en kawikawi in nitak lam nai 3:30 PM a ka ciah uh a nai 8 PM in kazin tunna inn katung kik uh hi. Lamdang hi. 16.03.1918 ni-in India Bazian khanchoh pension lapa in an hong vak in ka nek khit uh ciangin Roll Company le Whiteson Company ah kavak kawikawi uh a, hong limbawl mahmah uh in nuam mahmah hi. London pan in ni 20.03.1918 ni a ciah ding hinapi ungin Germany te tul zathum tul zali bang kimante puakna in Meileng Tembaw kicinglo ahih manin 22.03.1918 ni-in Brazil Camp ah ka ciah theipan uh hi.

12) Mikang Galkap Suahna
Brazil katun khit uh ciangin Parliament panin thu hong leeng in Labour Corps No.62 te Labour panin Mikang galkap suakin Lyon Camp ah nasep sinding cih thu hong tungin Brazil panin Lyon Camp ah ka kisuan uh hi.
Mikang galkap suah ding ciangin hih anuai a bangin zaa kingah hi:
1. Capt F.O Fowler – Colonel
2. Gordon – Lt. Colonel
3. Warald – Major
4. Oh Takhin –Captain
5. Thawng Za Kai -Captain –Muizawl
6. Thuam Pau – Captain –Khuasak
7. Vungh Za Kham – Lieutenant – Bumzang
8. Song Theu – Lieutenant Kaptel
9. Kam Za Mang – Lieutenant –Tuipi
10. Kim Vungh -Lieutenant – Lamzang
11. Do Cin Lian -Lieutenant – Haupi
12. Cin Khai -2nd, Lieutenant –Tuitum
13. Lian Za Thang -Lieutenant – Laitui
14. Pau Cin Lian -Lieutenant – Gamngai
15. Pau Za Cin -Subidar – Suangzang

Atung a bangin za tuamtuamte a piak banah, Sergeant, Corporal akipan san khat, san nih le za tuamtuam a ngah tampi ki om hi.

13) Innlam pan Thu Zaksakna
Pau Cin Hau lai tawh Khamtung panin lai hong kikhak in, Kuki gal, Khalkha gal om in lo kikho manlo hi cih thu a kizak ciangin ciah ding bek kingaihsun ta hi. Hih thu hangin E.O. Fowler in ulian 60 sim loh ration leh kumpi puante apiak loh ciangin Rangoon a U Phutaa hong puan piakte kisilh hi. Tua ciangin London Parliament ah lai kikhia in nili khit ciangin Bocoh khat, General nih, Brigadier thum le galkap bu pawlkhat hongpai in, ‘Note nasep siampen nahih uh ciangin, naciah nop uh leh, ciah thei. Meileng le Tembaw hong vaihawm nungin nuam tak in na om un,’ ci-in ration leh puansilh hong ngahsak kik uh hi.

14) Khamtunggam Ciahkikna
Tua khit sawt loin Tembaw pi (4) a cing ding Tembaw giat hong tungin India Labour Corps leh No. 62 Labour Corp te kong ciah uh a, Kawlpi Piinta seih ah Tedim D.C. L.B. Naylor le ulian pawlkhat in hong na dawn uh a, cidam in 1918 August kha in khamtung kongtung uh hi. Inn kong tun khit uh sawt lo in Ukpi Hau Cin Khup in sial le lawi hong gawh hi. (Lieutenant Pu Vungh Za Kham lai gelh hi ciang ahihi.)
France (Piantit) pan Pahtawina Ngun Naam ngah teng:
France pai khamtung mite hong ciahkikna hangun makaipi ahi Mawliak mangpipa Capt. E.O Fouler pen heh mah mah a, a ki ngah ding min phat na tuamtuam leh hamphatna ding teng ki ngah nawnlo hi ci hi. Ahihhangin November 11, 1918 Kum, Galpi masa a veng khit ciangin Mikang Kumpi te’n a nuai a makai mi ( 5 ) teng pahtawina Ngun Naam hong piaksak veve uh hi.
1) Pa Pau Za Cin ( Suangzang )
2) Pa Thawng Za Kai ( Muizawl )
3) Pa Song Theu ( Tualzang )
4) Pa Vial Zen ( Vangteh )
5) Pa Mang Pau ( Tedim )
Mikang Kumpi te’n France om sungin a si teng luangman pia uh a, a nungta lai teng zong nasep citak leh nasep hanciam ci-in pahtawina laipi khat tek hong pia hi.

x.France Labour Corps pai sung hong Nusia teng:
France pai Labour Corps a nasemte lungzuan khuangaihna tuamtuam kawm kalah mi (23) te in a nuntakna nusia ta uh hi.
Zogam ciahkik dingin khuan ngen uh a, 1918 July kha in hong ciah in August kha in Tedim hong tung uh hi. France gamah Kum khat leh kha guk sung nasem uh a, galmai leh natna tawh hong sihsante longal, Mikang Kumpi in minphatna Pahtawina Lai (Certificate) khat ciat hi bangin pia hi.

CERTIFICATE
This is Certificate is given to ———— who enrolled voluntarily as a mate in the Burma labour Corp and worked in France for the British Government during the great war. He worked loyally and well in all; weather by night as well as by day and every advance and often dangerous condition and willingly and cheerfully bare his share of the burdens of the day. This fact should ever be remembered to his credit by those who have any dealings with him and may all officials deal with him and his family in the liberal for him on which the place his service at the disposed of the empire in its hour of stress may he and his family never be forgotten.
Sd/-
F.O Fowler (Capt)
Burma Commission

France gam pai a meetna
...........................................
1).France gam paite hong ciah uh ciangin sum nei uh ahih manin a pai lote sangin nuntak nuam sa zaw uh hi. Leitung khua muhna bek hi loin sum thalawh ciilna zong ahi hi.
2).Galpi khit ciangin nakpi takin Zogamah Khristiante khang hi. 1918 kumin Khristian 500 bek om a, Kum 1924 ciangin 4,046 pha ta uh hi. Khristian a tam zaw pen Tedim mite sung pan hi a, France gam paite hang hi kici hi.
3).Zomite gal hang sa uh ahih manin Mikang kumpi in Zomite adingin galkap phuan uh a, “First Chin Battalion” kici 1921 kumin Kawlgamah kiphuan hi. Battalion thum dong kiphuan a, First, Second, Third Chin Rifles kici hi. Kawlgamah galkap kumpi a khan ciangin kiphiat kik hi
4).France gam paite tung panin puansilh zia kithei ta hi. A puansilh uh pen Police puan tawh kibang khakhi puan, bombi sing, puan-ak bantawng, zian lukhu, puan khedap mawza leh ngalvial nei uh a, thupi kisa mahmah hi. Galpi khatna ma-in puan kisilh mel loin, pasalte in dialkaih tawh zum selin, numeite in puan them letmat li ding tawh a nuai lam sel a, a tung lam pen kai lihliah sak lel uh hi. Galpi khatna khit ciangin puansilh a kisap zia kithei ta hi.

France gam pai a meetlohna
..............................................
1).France gam pai ding pen aana tawh kila hi a, ut lopipi mahin a pai uh ahi hi. A pai nuam lo Khalkha mite leh kumpite kidona-ah Khalkha mi 40 bang si-in khua 18 kihalsak hi. Hih pen “Anglo-Chin War” (1917) kici hi. Hih kidona hangin France gama Kuli nasem a om Zomite hong ciahkik uh hi.
2).India lamah zong Manipur a om Kukite in France gam pai nuam loin nial uh a, kumpite lang pan uh ahih manin Mikang kumpi in galkap 100 sawlin simsak hi. Kukite in zong na do uh a, kum nih sung bang kido uh hi. Khua 86 kihalsakin, mi tampi kithat uh hi. Hih kidona pen “Anglo-Kuki War” (1917-1919) kici hi.
3).Mikang kumpite in Zomi Kulite tungah a kamciam uh ahi Dolsing inn leh Zang lo pia lo hi. Capt. Fowler in a genna-ah Zomite in gal kidona a tawp dong sem zo loin gal a venh ma-in ciah uh ahih manin a kipia lo hi ci hi.

Thukhupna
Galpi masa lai in ipu ipa te England le apawl (allies) te panpih dingin pasal khangno mi 1033 te Zogam nusia in France gam na pai uh hi. Lamkal panin damlohna hang tawh mi (1) in nusia in, khuavot thuak zolo ding mi (15) te Zogam ah ciahkik in tualo adang mi 1017 te France gam galmai nasem (labour Corps) in na om uh hi. Galmai nasepna ah mi (22) te in a nuntakna na pia uh hi. Nasem (labourer) dinmun panin Mikang Galkap na suak uh hi. Bekthamlohin Mikang kumpi` pahtawina Ngun Naam mi (5) in na ngah uh hi. Nasem khen (Corps) 78 a om sung pan ei Zomi te 61 le 62 in kikhen in Galmai nasepna ah ahahkat pen le acitak pen in Mikang kumpi in na ciamteh hi. Tua ahihmanin France Labour Corps apai ipu ipa te ei khangthakte adingin angtan huai mahmah hi. Zomi te France paina in Zomite‘ Khuamuh Kipatna hi ci-in zong kiciamteh hi. Ih lungsim ah phawkden in Zomite` Taangthu ah ih ciamteh den ding ahihi.

Akaikhawm:
Pau Pian Thang (Paul Thangpi)

Laibu etkakte:
1). Zomka (Zomi Khristian Aw) Vol.8 Hawm 45, January and February 2004
2). Zomite’ Khuamuh Ciilna by G. K. Nang, Zomi News and Online Magazine (Vaphual.net) Posted by Carey Suante on March 16, 2010
3). The History of United Kingdom during the World War I, Wikipedia the free online encyclopedia (wikipedia.org)
4). Tongsan Net, Article: Zomi sung pan Piantit paite Tangthu by Sya Thangsiam, ACTS University, South Korea; Posted on June 7, 2009 by Tongsanpu Sya Khampek, Norway.
5). Zolus No. Vol. 4., 1999, Yangon
6). Tongsan Net, Aritcle: Piantit paite’ Tangthu by John Mangpu posted on Sept. 15, 2010
7). Sialkal Online Magazine: Zomi Khangthu (AD 1900 - 1980) kikal by J. Thang Lian Pau, 2002
8). Zomi News and Online Magazine (Vaphual.net) Article: The Haka Uprising by Dr. Pum Khan Pau; Posted by Carey Suante on June 25, 2009

Post a Comment

  1. Pu Song Theu nih om maw guai? Song Theu Kaptel leh Song Theu Tualzang ki ci aih ciang ka cihna hi.

    ReplyDelete

 
Top