0
Tedim khuasatna Thu

TEDIM KHUA LEH MANG THUKITUAH

Thupatna: Tanglai Khuasatdan

Tanglai in khua pen kimawk sat ngamlo, zong kisat theilo hi. Tuhun tawh kibang lo hi. Paulap nam nih om in, nupite’ pau in muhtheih gal leh muhmawh gal akikihta ahihi. Muhtheih gal cih ciangin, gallesa genna hi a, mi gilo, sa gilote kihtakna ahihi. Muhmawh gal cih ciangin leitang keem kha ahike’h dawite cih nopna ahihi. Tang lai in ikhuasat-lovatna mun pen taampi gamzing lak vive ahihi.2 Hi bang dan mun iteel sese pen khatna ah, gallesa pan kidal nading deihna ahihi. Nihna ah, tui omna ahih man nuntak piang ding ci-in kingaihsun hi. Thumna ah, tui tam in gampha a, nuntak piang ding cih ciangin, lokho singpuak tawh akivak ahih manun, lokho singpuak pha ding cihna zong ahihi.

Ahizongin, tua bangin leihoih in gamaphat na munte ah, natna zong tam hi. Tuapen, nidang lai in, ahang kithei lo ahih man, muhmawh gal ci in, dawi gilo, kha gilote hong nopnehna in kingaihsun hi.3 Hibang thuteng hangin, tanglai in khua pen kimawk sat ngam lo hi. Akisat phial zongin, mikim in kimawk belh ngam loin, khuakip suak thei lo a, tuate pen giahphual sat kici hi.4 

Tedim Khua Minphuahna leh Akisatna

Ciimnuai ah akiteen zawh kum tampi hong pha in, leitang zong tul in, ann kikham mel nawnlo hi. Kial zong hong tung thei in, ann kitaw theizel hi. Ciimnuai kiimteng ah lei beita ahih manin, sun khat paina mun khawngah lo akikho hong hi ta in, inn leh lo kikal ah Pawite’ galguk nangawn kituakthei hi. Tua ahih manin Guite pan khang 22 na Pu Guimang (Guimang II) in, vaihawm upate tawh kikum in, khuamun thak zon ding leh, Ciimnuai innpi tuah ding hong vaihawm hi.5

Tedim khua akisat ding hun lai in,6 Guite ngeina om bangin, amun kizuan pah ngeingai lo hi. Amasa in gamvak kiseh in, mun hoih ding kizong masa hi. Gamvakte in Ciimtang dungtoteng lam manawh in hong vak uha, agalmual pan khuadak in aet uleh, nivang tang nuai ah bualtui te diamdiam amuh uciangun, hoihtuak sapah uhi. Aphual dong va pai in, amun ava et uleh, leihoih in, tui zong ciim a, vasate leh gamsate inzong, nuamsa in, tua kuamteng ah gamta diamdiam amu uhi. Anung ciangin tua bualtui pen Vansangdim kici hi. Phuisam in, mei akhul uleh, ameikhu tangpaito suak hi. Gamvakte hong ciahkik takciangin, innngakte in adot uleh, “Atui naleng te dimdim” ci-a akidawnkikna upanin Tedim cih min hong piang ahihi.

Munhoih kimuta ahih hangin, muhtheih muhmawh kihtak ding tam ahih manin, khuazang bup in thakhat thu in kiteeng pah bengbuang theilo hi. Gamvil ci-in, tua mun azuan masa ding kiseh uhi. Tua bangin Gamvilte akiseh ciangin, Gamvilte in kum khat pan kum nih, kum thum dong,7 giahphual satphot in, tua mun ah lokhawh kisin phot uhi. Akumkik ciangin, Gamvilte bang mah ci lo, zong cidam thei uh ahih manin, gamhoih hi ci-in, innpi innmun ding vaihawm in, Ciimnuai khuazangbup in akituah uhi. Hi hun pen akinai thei pen dingin akituatkik takcing AD 1550 kiim dingin kingaihsun hi. Ahi zongin, Tedim ah khuazang bup akituahto laiin, akiim apaam a Losau, Geeltui, Kalzang khawng pan zong kizui ngeingai napi in, Saizang veng a Songputte in, tua kum alo pawi uh hoihsa ahih manin zuipak zolo in, tua mun mahah lo giak in aom suakphot uhi. Tedim ah akituah tozawh uh akumkik ciangin annpha ahih manin, Pu Guimang in tang aai hi. Khuakiim pan inzong kiveh ciat ahih manin in hi la aphuak hi:

Dimtui vangkhua sai bang ka sat, nunnop tonzawi ka kaihna;

Sangmang lapna ka khawlmual aw, siah leh liitui cingkhawm ee.

Tedim Gam Sunga Ukgamke Sagih

Pu Guimang in Tedim khua asat zenzen hangin, khuatuam in ngaihsun loin, Ciimnuai khua zangbup akituahto ahih mah bangin, pulepa’ khualegam ah atengsuak in akingaihsun hi. Tua hun lai in, Ciimnuai innpi ii thuvanna nuai ah Ciimnuai/Tedim Khua-uk,8 Hengzang/Tungzang Khua-uk, Sihzang Khua-uk, Zokhua-uk, Kuangnung Khua-uk, Gawng Khua-uk ci-in, tuhun pau leng, gamke guk bang om hi. 

Ahizongin, Tedim ah akituanto khit uh asawt loin, Saizang venga Songputte in mualleguam kantan a kikawmna haksa in, khuatuam in aom nopna agen uhi. Tua hun lai in, Khul (Ciimnuai/Khel-ip), kum simin akibia den ahihi. Tedim pan inzong Pu Guimang pai in, khul ava khai ngiat hi.9 Tua ahih manin, Tedim a vaihawm upate in, Saizangte khuatuam suak ding ahihleh, khul khai ding zong theipah uhen ci-in lungkim in, kam avaikhak uhi. Saizang vengte inzong khul khai dingin, Gungal aa Guite tuu Kulsuang te pata apiipah uhi. Pu Kulsuangte pata, S 10 aizang atun khit upan kipanin, Saizang khua zong khuatuam asuak hi. Tua ahih manin, Tedim ah kituanto khitzawh, Gam sungah, Saizang Khuauk ci-in, ukgamke khat hong kibehlap suak in, gamke asagihna ahihi. Hi gamke leh khuate in anuai a

bang ahihi.

Guite Uk sungah Khumtang Ukkhuate leh Lentang Ukkhuate sim loin, Tedim, Muizawl (anung ciang Zangtung kici in Guite Vumsum’ tuu, Suanvupte Sum-umte unau hausa), Thangkhal (Guite Innpi thuciamteh Samte hausa) leh Guite Innpi nauzawte inntuanna ahi Phuaizang (Thadote khua munlui), Tuimual, Hiangzung, Losau (tuhun Tuithang), Haiciin cihte aom hi.

Tungzang Khua-uk sungah atungin Tungzang, Phailing leh anung ciangin Khuangzang te aom hi. Tungzang pen khuapi hi in, acil in Hengzang zong kici hi. Thito leh Tohinte tenna ahihi. Thalun suanhte in khua-hausa aseem uhi.

Sihzang Khua-uk sungah, tua laitakin Khuasak, Thuklai leh anung ciangin Limkhai khuate om a, Pu Zahong suanh, Suantakte in khua-hausa seem uhi. Ciimnuai akinusiat ciangin, acila atenna uh Sihtui zang (tuhun Saizang khuataw) pan atuankhia uh ahii.

Phaiza Khua-uk zong Pu Zahong suanhte mah hi in, Khuavaiphei pan ahi uhi. Phaiza khua ah teng uha, tua panin anung ciang Tedim daihual a Vaiphei veng ah zong teng uhi.

Zo Khua-uk sungah amasa lamin Ciimnuai daihual sunga Phiamphute ten masakna Zokhua (Tolun suanh Manlun Mantuang te in apuahkik), tua pan Tedim ah akilal takciang Bumzang, Gawngmual (Songza suanh Taithul leh Mate tenna) khuate ah teng in, anung ciangin Gamngai, Phaitu (leh Khuangkhan) cih bangin khua dang zong kibehlap hi. Bumzang pen khuapi ahihi.

Khuangnung Khua-uk sungah amasa in Khuangnung, tua panin Zuangkhua (Ngaihte-Thangsingh), Lamzang (Ngaihte-Leivang), Mimzang (Ngaihte-Taitom), Salap (Ngaihte-Hangluah) ci-in khua 5 aom hi. Anung ciangin Aigia khua leh adang zong akibehlap hi.

Saizang Khua-uk sungah Saizang, Dimpi, Sasih (tuhun Dimlo gam) khuate aom hi. Pu Pumgo leh ata Pu Mangsuum (Mangsuum Nihna) hong khan sungin, atupa Mangginte’ hausak nadingin Saizang khua-uk sungpan mi pawl khat tawh Tualzang khuasatsak ahih manin, Tualzang khua zong kibehlap hi. Saizang pen khuapi ahihi.

Pu Guimang in hi Ukgamkete, mituam satuam asuah ding deih loin, unau laizom, sungta putu vive ahih manun, vai khat peuhpeuh ah avaihawm khawm diamdiam theih ding uh adeih hi. Tua dingin, ahun zui in Tedim ah kituntuah zel ding vaihawm hi. Tua pen anung ciangin Mang Thukituah ci uhi. Hi Mang Thukituah ah, dena igen ukgamke tekpan Hausate kihel kim hi. Azenzen in thu kizakna om loin, hi Mang Thukituah ah hong pailo khat peuh aom leh, khatna ah, gallesa ahike’h sihsia natsia tuak hiding hi ci-in delhhuan pah uhi. Nihna ah, Ciimnuai Innpi dem nop manin lungsim tuam nei hi ding hi ci-in ummawh in, kamtai kipaisak pah hi. Tua ciangin, hi Ukgamkete sungah gallesa khat peuh tuak aom leh, Tedim aa Ciimnuai Innpi (Guite Innpi) delh masak in nei uha, tua ah kikaikhawm in vaihawm uhi.11

Tua ahih manin, Pu Guimang in kithuzak kawikawi theih nading ci in, Tedim Mualsang tungnung zaw ah, dial tuamtuam akhaisak hi. Dahna thu ahih leh atuam, nopna thu ahih leh atuam, gallesa ahihleh atuam cih bangin, athu zui in adial nam khen hi. Tua ahih manin, gamlapi panin, adial nam en in, athu ding theikhol pahpah uhi.

Mang Thukituahna Tedim Khua Akiamna-Akhanna

Tedim thakiat masakna pen Pu Guilun dam lo pan akipan hi. Pu Guilun dam loin, hong sibaih hi. Atate Lammang leh Thanggo lah naupang lai in Innpi thu vaihawm thei ding hi nailo uhi. Tua kawmkal ah innlakni ahi Pi Komkiim in amanawhte tawh aneih avaibuai piteng, Tedim a Ciimtang innpi hong tunpih hi. Tedim ah Innpipa Pu Guilun sih khit ahih manin, lungmuan om salo ahih manun, Lammangte unau in anu utawh ani uh, gungal lama, ama’ nungsang taktakte omna lamah akha hi. Amau zong anu’ pianna ahi, Bumzang a Manlun Hausapa abel uhi. Tedim a Ciimtang Innpi, ahi ci pi in akinusia phot ahihi.

Tua ahih manin, Tedim Innpi ngak ding pen vai lianpi suak ahih manin, Bumzang Hausapa leh Innpi Thuciamteh Thangkhal Hausapa te in, makai in Mang Thukituahna hong nei uhi. Athu uh kituakthei loin, tua Thukituah sung mahmah inzong, hiamlenam tawi ngeingai man uhi kici hi. Athu uh kikhum thei lo ahih manin, nitak nikai kuan takciang, Innpipa Pu Guilun tawh Pu unau ahi Pu Phungpau in, “Lammang leh Thanggote unau hong khan dong, Innpi ke’n ka ngak ding hi” hong cih ciang, zong kilawmpen sa ahih manun, thu kinial bei in, athu uh hong man thei hi. Ahi zongin, Mang Thukituah pen kineikik pak zo nawn lo a, Thanggo hong khan dong ahihi.

Tua hun sungteng in Sihzang Uk zong, mi zong tamta ahih manun, amau le amau in ding in, Saizang khua in sauveipi Hausa kician nei nawnlo a, Thado Ukte zong amau le amau in ding tawm ta uhi. Tua ahih manin, Tedim thakiat sungin vailianpi ahih kei nakleh, eimau kual, eimau khua, eimau hausa ciat tawh thu akivaihawm mai ahihi. Tangthu ciingte 12 in hi hun sung pen Tedim akilawi hun in aol in ciamteh uhi. Akilawi khin hi sam lo a, Innpipa ding ahi Lammang leh Thanggote in tawmvei ana lawi ahizaw hi. Innpi ahihleh apanote khat ahi Pu Phungpau in keem hi. Tua ahih manin, Thanggo hong  than khit nangawnin Thanggo in, Tedim Innpi ah na tupah loin, Lamzang hong bulphuhzaw hi. Tedim ah apano Pu Phungpau mah innngak in aomsak hi. Hi huhau in, nidang ciangin Tedim Innpi ngak  peuhpeuh pen Lamzang tawh kisim khawm den pong hi.13

Pu Thanggo hong khan ciangin Mang Thukituah hong pankik hi.14 Tua ah, Sihzang Khua-ukte hong kihelzo nawnlo uhi. Saizang te zong kuamah hong pai om lo ahih manin, kamtai paisak in avaikha uhi. Kuamah pai nuam tuanlo ahih manun, Pu Thanggo in Tedim huam sunga Ukgamke khempeuh kaikhawm a, Saizang ah amahmah apai hi. Tua ciangin Songputte mah in Ciimnuai lobuk pan na dawn uha, hausa kician om loin, hausa kician adeihna uh agen hi. Pu Thanggo inzong, “Tumang a sanggam Tawmgingte innpi Luahmang (ata Hangkam) na pii un” ci ahih manin, Saizang khua ah Tawmgingte’ hausak hong kipan hi. Mang Thukituahna ah zong hong kihelzo pah uhi.

Hibanga Mang Thukituah vaihawm khopna huhau in, Tedim pen Guite pan khang 27 na Pu Pumgo hun in hong minthang mahmah ta hi. Galhat hi. Gamla pipi kiphazo a, nitumna lam tu a Lusei gam gal lam pekpek dong kitung hi. Tua panin “Paite” cih minvawhna hong ngah uha, Pu Pumgo mahmah zong Tedim Pumgo ci-in atuam in kisam hi. Nisuahna lam Kawlzang Bunglung khawng zong nawkzel uhi. Kawlzang apaina uh lamdung a Sokociang akici mun ah Maanpau suangphuh zong ciaptehtheih  dingin tudong om lai hi.15 Leilu lamah Meitei gunnak lam ciang zong tung thei uhin, Leitaw lamah Chittagong dong nangawn tung uhi.16 Tua hi in, Pu Pumgo in a Tonni in, Tedim phatnateng, anuai a bangin la-a-phuak hi.

Dimtui vangkhua khuamun nuam aw, sial-le-sawm tang atunna,

Sial-le-sawmtang atunna, singta'n lamh bang eng nah ee;

Tang silsial ee, tang silsial ee, Dimtui vangkhua tang silsial ee,

Dimtui vangkhua tang silsial ee, kawi tawh laukha ka hualna hi ee.

Thukhupna: Tedim Gam Mang Kua Kipawlna leh Abeina

Himah taleh, hun hong kikhel a, Guite pan khang 28 na Pu Mangsuum (Mangsuum Nihna) in Guite tuu Khoilam17 leh ani ta Manggin te18 tawh vaihawm in aom sungin, Mang Thukituahna Mun ahi Tedim khua thakiat hong kipankik hi. Mualbem innpi pan Pu Kaihmang in abangkua sung lungnop lohna, ko dingin Vangteh a Tualphai Hausa Pu Tunkam zawnin, Tedim Innpi ah hong tung hi.19 Tua huhau in, Pu Mangsuum in, ahausa pawlte tawh Mang Thukituah ding khat vaihawm in, Tedim Innpi ah, apoimawh khua hausa sagih asam uhi. Tua hi in, thusung ding Mualbem Sukte Hausa Kaihmang leh inntek ahi Innpipa Pu Mangsuum’ tangin Mangsong tawh avekun kua apha uhi.20 Anung ciangin Tedim Mang Kua Kipawlna ci-in min kivawh hi. Akinei ngeingei Mang Thukituah lian ahihlo hang, tua lim ana pua lai ahihi.

Ahizongin, Pawigal hong lan hun hita in, Tedim Mang Thukituah sung mahmah zongah, kithutuah zawhlohna tam a,21 Pawi innpi bel sungmi zong tampi hong om takciang, Tedim zong lungmuan om thei nawn loin, Pu Mangsuum in Ciau gal Phaitong ah Ciimnuai Innpi tawmvei sung atuah hi (kum 1840 kiim). Tua pan kipanin Tedim Gam hong thahatsak, hong minthangsak leh ikithu tuahna mungpi ahi, Mang Thukituah cih zong om thei nawnlo a, Pawigal lel in, igam phellang khempeuh, Tlaisun Hausa Conbik tung leh Rallang Hausa Khuangceu tungah aki-ap hong suak hi. Mikang Kumpi in Kawlgam leh India gam pan hong neh in, Zogam hong lak hun, AD 1890 dong ahihi.

1 Hi thului sunga thu paipi leh siksanpi teng pen hong nusiasa 1 ka pa Pu Ngul Lian Zam ii khutgelh tangthu bu sungpana akikaikhawm, akigawm tuahkik ahihi (nk., NLZam, Mual Thum Kampau Guite Tangthu, Vol. I, II,III [Kawlpi, Kalay Myo, Myanmar, unpublished]). Tualo etkak dangte khempeuh ahihleh anuai aa footnotes/endnotes te ah abanban in hong kisuaksak bang hipah hi.

2 Gentehna in Vangteh khualui Tawizawi akisat cil lai bangin, Ciimnuai leh Tawizawi kikal pen gampha lua ahih manin, meilah kideephial hi ci-in, kamgen tangthu sungah kiciamteh hi.

3 Hi thu tawh kizom in, tumaa lama ka thului khat nana simsak in. Thang San Mung, “Zomite Lakah Biakna Hong Khandan,” PULPIT HUH: BETHEL BIBLE COLLEGE JOURNAL 13 (Rev Hau Lian Kham Phawkna; Tedim: Bethel Bible College, 2013): 129-141.

4 Tuhun takciangin tungnun kituhna tam in, micin in khuasat tangthu ka nei uhi ci ngeingai hi hang. Himun ah khuasat leh giahphualsat kibang lo hi. Tua giahphual satte, tuhun ciangin khuasat danin ituatkhialkhak manin, kam kitamna tam phadeuh hi. Kidop huai hi.

5 Hi sunga khangsimna pen hong nusiasa ka pa Pu Ngul Lian Zam ii ciaptehna bang ahihi. Ama’ ciaptehna sungah Songthu ta Guite pan Guite khang paipi pen khang 34/35 pha ta hi. Lamka a GMT te’ ciaptehna ah pen 33 pha pan hi. Akal lakah pu min kimangngilh leh akimelhkha om hi.

6 Tanglai in khua thak kisatna ahang tampen in, teenna mun ah leitang kikham nawnlo hithei hi. Ahihke’h, gallesa tam in, galtai nop man zong hi thei hi. Atawpna ah, ahipak khollo, ahi zongin, ahithei thudang khat in, mencim, kenkia, akhuamun mahmah sia ahihman zong hi thei hi.

7 Tanglai in kum kici loin, tuukpi khat, tuukpi nih cih bangin, tuuk hun tawh, kum kisim hi.

8 Ciimnuai/Tedim Khua-uk cih ciangin Guite Hausate tenna kualteng genna hi a, tua hun in hi Guite Uk pen Ukgam thum in kikhen khin hi. Hi tawh kisai in abeisa a “Sialkidul Li” thului patna ah them igen khin hi, Nk., TSMung, “Sialki Dul Li,” ZOLUS 16: 150-157.

9 Hi “khul” thu tawh kisai tumaa a Zolus 17 na ah, Dr H. Gin En Cin’ kankhiatna thupi ka sa hi. Ciimnuai khua munlui leh akiim apaam leikiat ziate, hi “khul” thu dongah, tom kimcing takin hong gen hi. Simkik huai hi. Nk., H. Gin En Cin, “Nang Koilai Khul-a Piang,” ZOLUS 17: 167-173.

10 Pu Kulsuang pen Guite tuu hi in, ama’ zi zong Gungal Guite Hausa Doelian’ sanggamnu (pawl khatte’n Doelian’ tanu hizaw aci zong om) hi in, atapa Mangsuum (Thawmte Mangsuum) hong khan ciangin, ninungzui dingin asungh-le-apu ahi Doelian (ahike’h atapa Liankim) tanu Komkiim apiisak hi. Pi Komkiim (asanggam ahike’h anungsang bulte: Ciimnuai khualui apuahkik Tomcil leh Guava Innpi ngak Tombu), Tedim a Guite Innpi Pu Guilun, leh Vangteh a Guite Innpi Pu Gophungte (akum in akikhai phial zongun) khangkhawm uhi (AD 1600 huam).

11 Hipen Tedim athakiat kuan dongin kizangh lai hi. Gentehna in, Mualbem Innpipa Kaihmang in amau’ bangkua sung vai tawh alungkham nateng, Vangteh a Tualphai Hausa Tunkam zawn in (tua hun lai in Teizang/Mualbem pen Khumtang “Vangteh” Ukgam huam sung ahihi), Tedim a Ciimnuai Innpi (Guite pan khang 28 na Mangsuum’ hausak laitak) ah khatvei; tuakhit thamtham, Khanthuam tungah akamciam om bangin, galhuh kawikawi na pi in, a innpi vai in lungnop lohna tam veve lai ahih manin, pul natna paulam in Tedim aa Guite Innpi mah, anihveina na beel in, athu atunpihkik hi. Thu vaihawm bangmah om man loin, dam lohna tawh Kaihmang asawt loin, Tedim Guite Innpi mah ah asi hi (acingzaw in, NLZam, Mual Thum Kampau Guite, Vol. II, unpublished; nk., Sukte Laibu Bawl Committee, Sukte Beh leh Tedimgam Tangthu [Tedim, Chin State, Myanmar, 1996], 35).

Bek tham loin, atung a thu nihte’ kikal hun lai in, Mualbem Hausapa Kaihmang’ galbawlna lau in, Khanthuam hong taikhiat masak in, Tedim a Guite Innpi mah ah athu tun in, akhia hi. Innpite in, aMang Thukituahpih uh Mualbem Hausa Kaihmang angaihsutna un, Innpi sanggam nauzawte khat ahi, Phuaizang  Guite Pu Kamlam' inn (tuhun Leitawhtan kiim) ah zin atungsak uhi (hi thu Tonzang Innpipa Pumzamang ii  tangthu bu sungah zong kiciamteh hi, Pumzamang, Kamhau Nee Hnet Sukte Nee Adwin Neethaing Taw Sukte  Lumyodo ih Yazawun Sa-okgyi [Tonzang Yua, Anauk Chintaung Myiakpaing, 1924], 7). Igen nopna ah, tua lai in  Tedim pen vailian vaineu aom ciang, tuhun pau leng, izumkahna mun na hi gigezo hi (NB: Tua hi in, Tedim khua athupitna pen Pawigal hong khan khitnung, ahike’h Mikangte hong khan khitnung hi pan lo hi cih zong agen nuam kawm ihihi)..

12 Hi hun sungin (AD 1610 kiim), gamgi vai vailianpi khat hong om hi. Ngawnlui te leh Teizang (tuhun Mualbem) te, gamgi hong kituh uhi. Tedim thakiat sung ahih manin, athu uh Vangteh Innpi tun uhi. Vangteh Innpi panin hi gamgi vai kihawmsak in, sialban hi, nk., TSMung, “Zotual Tangthu Kaihkhopzia Etphatkikna,” ZOLUS (No 17, 2013): 111.

Gentehna in, Thanggo pan khang lina Mangsuum II inzong, L 13 amzang mah abulphuh danin kiciamteh a, Sukte Hausa Kamhau’ thu igen ciang zong, Lamzang mah tawh mehkakse hi hang.

14 Pu Thanggo in hi Mang Thukituah hong patkik cilin, kuadang zong kizawn zolo hi. Guite Uk sungpan ainnlak pano Pu Phungpau, Vangteh Guite Innpi pan Botung Hausa Pu Mantong, Tedim Innpi thuciamteh  Thangkhal Hausa Samte, leh Khuangnung Khua-uk (Ngaihte Uk), leh Tuaidim Hausate bek kihel uhi. Anung  ciangin damdamin hong kibehlap kikpan bek ahihi.

15 Manpau pen Guite pan khang 25 na hi in, Khumtang dung Vangteh Hausa ahihi. Tedim ah Pumgo’ pa Pu  Summang tawh khangkhawm hi. Pumgo hong khan in, Pu Maanpau pen kum tam khin napi in, hat mahmah lai  hih tuak hi. Kawlzang lam asim tak uciangin Pu Maanpau in, Sihzang Uk Hausate tawh gal makai zel hi. Hong ciah sim un, kitatna sum leh gan tuamtuam hong ciahpih thei uhi. Dangka cih kammal pen hi hun sunga itheih  leh izat kipat ahihi. Kawlte’n Dingka acih pen Dangka acihsak ihihi. Tua bangin galkuan in hong ciah sim un Gal Makai Pu Maanpau in suangtum khat ta koih in ciamteh hi. Tua mun pen Sokociang akici hi a, ahi zongin tua suangtum teng atamvei ciang suangphuh bang ahih manin, Pu Maanpau kitamsak a, Maanpau Suangphuh kici hi. Tudong om lai hi.

16 Zolai simbu sunga “Pauhau in thau anei hi” cih pen pawl khatin laisim awsuah nuam dinga, Cope Topa in abawl in gen uhi. Zong himah hi. Ahi zongin, atangthu tawh zong kituak hi. Atunga igen Pu Pumgo’ gamvak tawh kizom in, Vangteh Guite Innpi pan Muallai Hausa Pauhau leh Tualphai Hausa Tunkam te, Chittagong pai  zelzel uha, tua panin thau zatdan hong siam uhi. Thau anei masa asuak uhi. Hi athau zatna tawh kizom a, Pu Tunkam' laphuah, atuu atate in tudong sa lai uhi: “Thaulawng ka lak thang zawm aw e, Zangtawi ka hen thang  zawm aw; Thaulawng lak leh zangtawi hen aw, Singkhua ah thang ta nang ee.”

17 Pu Khoilam thu acingzaw in H. Pau Za Cin, “Tedim Hausa Upabul Khoi Lam Hatzaw leh Atupa Gin Za Thangte’ Tangthu,” ZOLUS 17: 174, ah en in. Ahi zongin, hi thului sungah Pu Khoilam, Tedim atun pen, Guite Mangsuum (Mangsuum Nihna) hun khitnung danin genkhial hi. Pu Khoilam in Tedim a apu Guite beel in, Pu Mangsuum tawh kithuah in vaihawm khawm hi. Pu Khoilam, Tedim hong tun ciang, Pu Mangsuum inzong  maipha piazaw simpian hi. Tua huhau in, Innpi sungta (thusa) Hauzelte khasia in, Pu Mangsuum’ kiangah  khuadang sat theih nading ngen in, Tedim pan alalkhia uhi (Pu H. Lianzamang’ ciaptehna tawh zong kituak hi).Tua hi a, Pu Mangsuum in Phaitong khua ah Innpi atuah ding ciang inzong, aputu un na kikho uha, la kipaih uhi. Tua late tuni dongin, Guite khang sutna ah kisa lai hi. Ithului tawh kizom lian khollo ahih manin, alate isut kei hi (nk., Kawlpi khua teng, Phuaizang Hausa khang sungpan Pu Ginkhuathang in acingin tua late sa thei lai hi).

18 Pu Manggin’ thu tomkimcing, nk., Col. Khen Za Moong, “Tedim ah MKK Foundation Huhna Kiphut Ta,” Ibid., 184. Hi thului sungah zong Pu Manggin in apu Mangsuum, alehdo in genkhial hi. Hite putu, bangzah in akitel khial zongun, tuhun aa ei lungsim phangphang danin, amaute’n lungsim nei lo uha, kilangdo ciang tung lo uhi. Pawigam abelh pen ahimah hi in, Pu Mangsuum in Tedim khua hong lawikhiat petmah ciang, apagual khat ahi Pu Khoilam in ava sap ahihi. Ahi zongin, tua tawh galmuang zo lo ahih ziakun, atawpna ah, Mualbem a  Pu Kamhau ana zolkhawm uh ahihi.

19 Hi Mang Kuate ii himun aa Mang Thukituahna (Mang 9 Kipawlna) ahang bulpi ahi Mualbem Sukte Innpipa Kaihmang leh Khanthuam kikal a kitel khialhna thu, acing in ahih lo hangin, ahem in anuai aa laibute ah zong them khattek na teh uhi. Pumzamang, Yazawun, 4-8; Sukte Beh Tangthu (1996), 29-30.

20 Tuateng in Tedim Guite Innpipa tangin Pu Mangsong, Vangteh Guite Hausate tangin Tualphaipa akici Pu Tunkam, Saizang Gualnam Hausa Pu Vunghvial, Buanman Hausa Pu Haukam, Khuasak Hausa Pu Gomaang, Thuklai Hausa Pu Suanthuk, Lophei Hausa Pu Domaang, Kalzang Suante Hausa Ciangphut ahihi.

21 Gentehna in Innpipa Pu Mangsuum leh amintap kibatpih, atuupa (ani’ tapa) lah hi in, Galmakai zong ahi Pu Manggin (Lawibual Manggin) te putu kikal ah kitel khialna in gal lamsang ah Tedim thakiamsak tuam hi. Tua banah Innpi sungta ahi Hauzelte’n zong Innpipa tungah khasiatna nei in, lalkhia ta uhi. Bek thamlo, Innpipa naupa, Galmakai mah ahi Pu Gomang zong au tungah khasia in, Tedim lawikhia a, Seipi ah Hausa seem dingin

apaisan hi. Tua behlap ah, Mualbem Hausapa Pu Kaihmang in Mang Kuate’ thuciamna nana palsat in, Pawigal nana huh hi. Guite khuapi khat mah ahi Vangteh khua sung zongah Hausa pawl sungah kinop mawhna nana nei uha, Mang Kua sungah akihel Pu Tunkam bang, Ngawn gam ah kum tampi, thaamcip hi.

TEDIM KHUA by THANG SAN MUNG !

Post a Comment

 
Top