0
KHUADO PAWI THU

Thu masa:

Tedim gam sungah Khuado a kizat ciat hangin, lasak a kipan gamtatnate kibang kim lo hi. Bang hang hiam cih leh, omna mun kikhat lo ahih mah bangin i omna mun tawh kituakin gam min, khua min, lui minte tampi-in phuisam, lasak leh gamtatna ah kizang ciat hi. A kibang lo nengneng a om hangin, Khuado ngeina kician om lo hi ci-a ngaihsut ding hilo hi. Khuado thu i gen a kibat kim lohna zong a thupitna mahmahna hi zaw hi ci-in ngaihsut ciat ding ka deih hi.

Khuado pawi i cih pen Zomite pawi neih thupi pen leh lim zat pen ahi hi. Hih pawi pen tuuk anlak khit ciangin kibawl hi. Khuado pawi bawl hun leh Vaite pawipi “Diwali Puja” leh Kawlte pawipi “Mithuun Puai” bawl hun kituak a, Khuado pawi i bawl zia tawh kibat mahmahna nei-in mei kide tek hi. Kawl leh Vai ten “Khuaimeivak” de-in, Zomite in “Meilah” i de hi. Hih panin Zomite pen minampite mah banga ngeina zia leh tong kician a nei i hih lam kilang mahmah hi.

Tua banga ngeina zia leh tong kician a nei minam picing kihi napi in, minam picing hong hisak i minam pawipi Khuado i neihna natawm a thei lo tampi ki-om ding hi. Minam pau, lai, ngeina, pawi leh khanglui vante kician a nei lote minam picing kici thei lo ahih manin a it lo, a kem lo, a puah lote minam khangto suak ngei lo hi.

1.     A khiatna:
Khua cih in khiatna a nam tuamtuam nei hi. Pasian genna –in “Khuavak” kizangin, Dawite genna in “Khuazing” kizang hi. “DO” i cih in zong khiatna nam tuamtuam mah nei-in, a sia lam leh a hoih lamin kizang khawm thei hi. I it i ngaih hong zin, hong lengla a om ciangin zin do, lengla do ci-in “Do” zatna mun ah om mah bangin, hong bawlsia thei dawi leh galte i sim ciangin zong “Do” ci-in zatna mun mah om veve hi. Zomite in “PAWI” i cih pen Mikangte in “Festival/feast,” ci-in, Vaite in “PUJA” ci-in, Kawlte in Puai na ci uh a, Luhseite in “Kut” na ci uh hi.
Tua panin Khuado pawi pen thupha hong guan Pasian dona, lungdam kohna leh thupha ngetna pawi hi-in, a lang khat lamah hong bawlsia thei dawi leh kaute lak pan kisiansuahna dinga dawi leh kaute hawlkhia a dona pawi hi hi.

2.      Kipatna:
Khuado pawi i neih zawh kum za guk (600) peuh mah sawt khin dingin ki-um hi. Khuado pawi pen khangthak ngeina zui-in Manipur gamah Tedim Chin Cultural Club makaihna tawh October 11, 1969 kumin Tangnuam khua-ah zat kipanin, Mizoram ah Zomi Society makaihna tawh November 12, 1994 kumin Sairang, Tlawnglui ah kizang hi. Tuipi galkai Zomi ten Singapore Zomi Innkuante makaihna tawh 1995 kum panin Singapore khuapi ah “Leitung Bup Zomi Khuado pawi” min vawhin zat hong kipan to-in, tu ciangin leitung bup-ah Zomite omna peuhmah ah kizang kawikawi ta hi.

3.      A zat hun:
Khuado pawi in “NI” nei loin a hun bek nei hi. Ahi zongin a hun kum simin September leh October khasung hi hamtang hi. Bang hang hiam cih leh Khuado pawi in tuk hun anlak khit ciang a kibawl hi a, kum khat leh kum khat khua khat leh khua khat anlak hun a kituah lianlian theih loh ban ah khua sungah mipite om kim hun ding tawh kigeel a kibawl ahih manin a ni kiciang tan lian thei lo hi. Ahi zongin Khuado ni ding leh vai khempeuh tangpi tawh kisai ahih manin hausa leh upate in a geel loh phamawh hi. Upate in a tunga i gen Kha sungin ni khat seh phot uh hi. Bang hang cih leh khualzin gamvakte tua sungin hong tungkim theih leh cih deihna ahi hi. Lam khat panin Aizawl dan khawng ah khuapite ah Khuado pawi ni ding kician khat seh a kipsak pen a kilawm lahna om tuan lo ding hi. Bang hang hiam cih leh Khamtung nuntak ngeina dan a anlak cih bangin omlo hi. Tua ahih mah bangin Mizoram ah Zomi Culture Society in 1998 kum panin Khuado ni dingin September 25 ni sehin kipsak hi. Manipur Zomite in bel October 2 ni seh uh hi. Bang hang hiam cih leh October ni 2 ni pen India makaipipa Mahama Gandhi pianni phawkna ni holiday  hi-in  mi kimin hun awng a neih ni khat ahih man ahi hi. Ni khat ni ciangin  Zomite in a ni kituakin Khuado pawi a zat ni uh  hong tung lai dingin ka um hi.

Khuado pawi pen i Zomite  pawi thupi pen leh lim zat pen ahih mah bangin hihna, ngimna deihna tuamtuam tawh a kidim, a nuai a bangin thukham tampi nei hi. Kum khen Pawi: Zolai simbu sungah “K - Khuado pawi kum khen pawi”  cia a kisin mah bangin Khuado pawi in Zomite kum khenna hunpi khat ahi hi. Hih a kitelna dingin khanglui ten “la i cihin thu hi,” a cih bangin Khuado pawi a kisa la dawng khat en lai le hang:

"Kum kikhen e sawlkha dang e, ziin in a vang khua zong hen aw,
Ziin in a vang khua zong hen aw, Sian sung tui bang siang heh aw.

Tukawl tawi kum khua i khen a, Ningzu khum lai aisa aw e,
Ningzu khem lai aisa aw e, khan kum sawt ciam lai leng e".

Hih la in Khuado pawi pen Zo kum leu leh Kum thak khenna ahih lam kician sak mahmah hi. Tu hun ciangin Mikang hun khenzia Gregorian calendar zui-in kum lui beina December 31 ni leh kum thak kaina January ni 1 ni dan i zuih zenzen hang Zo kum lui leh kum thak khenna ni Khuado ahi hi.

4.      Anlak pawi:
Khuado pawi pen anlak pawi zong kici thei hi. Bang hang hiam cih leh Khuado pawi in tuuk an lak khit bek cianga a kibawl leh tua an thak, khai thakte muang-a a kibawl hi a, kum khat sung tawntung i khawh i ciin nate panin hong piang thupha khai leh an tuamtuam aihna leh tuate hong pia, hong siam Pasian tungah lungdam kohni leh hong tungding kum thak ahi vangphatna leh inn ma, lo ma a hoihna dingin a kizang pawi ahi hi.

5.      Khuai lak pawi:
Khuado pawi ciangin a minthang mahmah khat pen khuai lakna hi. Khuado khuailak i cihciangin a kimawk lak hi loin, khuaibu (khuaipheng) panin hong tung ding kum, kum hoih ding maw, sia ding? kicidam ding maw, kina ding? cihte theihnopna a aisaanna in a kizang ahi hi. Khuaibu leh a note om zia panin kum thak sungah maban ding kithei ci-in khangluite in na ngaihsun uh hi.

6.      Meidet pawi:
Khuado pawi a kilawm sakpi pen meidetna hi hi. Khuado ni masa pen meilah lak ni-in kizangin “Meilah lak ni” a ci zong om hi. Hih meilahte pawi sung tawntung kilim zat mahmah hi. Dawi leh kaute dona (kaubetna meidetna) a kipan khawsiam Pasian a vaak tawh dona in zong a kizang, a kitang sak, a kivaak zihziah ahih manin khuado in mei det pawi zong cih theih hi.

7.      Siansuah Pawi:
Khuado pawi pen siansuah pawi zong ahi hi. I pu i pate in mihingte a nasak, a sisak leh mihingte tunga tuahsiatna tuamtuam a tungsak pen dawi leh kaute ngawh uh hi. Tua dawi leh kaute tawh a tengkhawm hi dingin kingaihsun lai uh hi. Khuado  cianga “Kaubetna” leh Meidetna in a ngimpi pen zong mihingte a bawlsia dawi leh kaute notkhia-a innsung, khuasung, gamsung siansuah ahi hi.

8.      Kigin ni;
(a) Sagawhna: Khuado pen neihsa, khawisa, vulhsa teng tawh hih theih zahin kibawlin vok kigo pen hi. Zingsang vaikhuan hun ciangin, lawm papite in a pawl pawlin vok go-in, ni thum sung a khom ding uh sit tuam pah uh hi. Sa semna ah sakuang nam nih omin, sasem papite in a vok khawite leh a langte tan ding tuak a khen ma-un amau teng khamkhop ding thuk masa uh hi. Tua pen Sakuang balnek kici hi. Vok vulhte leh a langte hawm pen sakuang hawm kici leuleu hi. Sagil bawl kawm , sa sem kawmin zu lup in, dawn kawmin tang ziahziah uh hi. Tua lai takin inn nupite in ah inn tek uh ah tangsih nganhuan uh hi. Naupangte in khuag leh zam, daktal leh sialki tumin asisate phawkna in mualte hah siang uh hi.
(b) Dai hawhna: Sate a min phetin a sin, a lung, a tuap leh a kalte themno khat tek eu khia in sawm tangvalte in tua kum sunga misi a nei innkuanpihte puak uh hi. Hih sa sungkuate pen misite ading a kikhoih tuam hi-in, sun lam ciangin nupite in zu khaihsa leh tangsih tawh tua sate kengin han-ah misite va lui uh hi. Hih pen dai hawh kici hi. A sisa  a innkuanpihte luguh sathau zutzut in zu leh sa, tangsih tah uh a, tua pen si ansuah kici hi. Khuado pen a a si leh a hingte kizopna tawpna, kikhakna hunin kingaihsun ahih manin khuado ciangin mipawl khat lungleng khawngai-in kapkap mai uh a, la zong hih bangin na sa khawm uh hi.

(i) Dona lingling, do na lingling e, gual in kumkhua dona ling ling e,
(ii) Gualin kumkhua do na lingling e, do han ah nau bang va kap tang e.

(c) Ankuang umna: Daihawh nupite inn hong tun kik masiah an kineksan thei lo hi. Nitak ankuang um dingin kikai khawm uh a, mi a kim tak teh  papi a tal taak pen in zu kam khat teepin, phihin phuisam hi. Tua khit ciangin a banbanin zu gual teep uh a, ankuang sa kuang umkhawm uh hi. (hihin an nek thunget dan ahi hi). An nek khit ciangin i Zo ngeina bangin ki-it kingaihna, kideihsak zia lahna in sabak leh sangoi kibak khengkhang in gualnuam thei mahmah uh hi.

9. Kau betna:
Khanglui i pu i pate hun lai-in misi a om ciangin a kha misi khua ah pai pah lo-in, innsung, innnuai, innkun leh sumtawng teng khawngah khuado masiah thamcip den dingin ngaihsun uh hi. Tua ahih manin misite a gil uh kial mahmah dingin ngaihsutna tawh misi a om te kawsah, an khai, lukhung ah cih bangin kilui hamtang hi. Khangluite in misite pen dawite peh hi, ci-in ngaihsun uh hi. Tua ahih manin khuado sung a gilna laina a om lohna dingin dawi leh kaute hawl khiat in kau kibeng hi. Annekna a man khit uh ciangin kau betna dingin meilahte sau silselin lim takin tenin a lom a lomin kihencip hi. Kaubet ding ciangin kongsak leh kongkhangah meilah takna ding nahtang kuak kikoih masa phot hi. Hausapa inn ah pasal teng kikaikhawmin phot uh hi. Tua ciangin inn kiimin meilah de ciat uh hi. Tualteekpa (siampu pa) in a thau lawnin kau bet hong kipan pah hi. Tualteekpa khit ciangin midangte in beng thei pan hi. Kaubet pen pasal tangzang khat peuh in khut lang khat lamah meilah lom det kawmin tu-ga, hei-ga leh singkhuah bawk khat peuh tawi-in innsung tawng panin inntung innnuai innkawm teng bansat in:

 “Dawi hang kau hang aw, na zun na ek namsia, Na ni na kha cingta,     na zi nata ten hong lametna sawt ta, Na inn na lo ah ciah, zuan in"

ci-in hawkin kiko gamgam hi. Tua bangin innkawm teng ban satin inn kongbiang a tun ciangin a tu-ga daipua denna in, “A khebuuk, a ngaltak sat kha ing ei,” ci-in a meilah ken khen nih suahin, lom khat khang gawl-ah, lom khat sak gawl-ah a kuangsa in siatin nusia hi. Hih pen dawite hong lut kik ngam nawn lohna ding ahi hi. Tua khaubengpa mi thumin zui in khat in khuang, khat in daktal leh khat in thau tawi hi. Kaubet kipat ding ciangin thau khat vei lawnin, inn kong biang a tun ciangin khat vei lawm kik hi. Inn khempeuhah kau a kibet lai takin tum theih tum mawh teng tum in, thau lawnin ngeingai uh hi.

10.Meidetna:
Inn khempeuhah kau betna a man khit ciangin  sawm tangval tengin gua dawnah meilah siatin adesa-in khuang, zam leh dak tawh a hon in hausa pa inn tual ah kisutuah in thum vei kimvial uh hi. A tunga i gen kau betna kammalte mah zangin kizui kawmin awngin kiko damdam uh hi. Tua panin tum theih teng khempeuh tum in, a lawhsa kammal teng mah lo kik zelin khuatual (tualbiakna) ah pai-in thumvei mah kimvial leuleu uh hi. Hih pen dawi neng kau neng bang neng peuhmah om nawn kei hen a cihna uh ahi hi. Sawm tangvalte khua sung a hong lut kik uh ciangin meilah tum bang teng hong lutpih kik thei lo uh hi. Bang hang hiam cih leh, dawi nawhna lamah meilahte natawm nin bangin siangtho nawn lo dingin seh uh hi.  Meilah tum bangte khuanawl singdawn, phungdawn peuhah siatin nusia uh hi.
Mun pawl khatah tua meilah a tum bang teng kaikhawm uh a, meiphual sat uh hi. A khu a tam theihtheih nangin sawlbawk tawh khuh uh a, meikhu a paikhiatna ding a laizang mun khat vangsak uh hi. Tua mun panin meikhu hong zam khiat ciangin siampupa in,

“SIM KUM pha hen na cih leh simah kai in, Zokum pha hen na cih leh zo ah kai in, Khai gui kha gah kong ngetna hi, Zokum kong ngetna hi. Sim kum kong ngetna uh hi. Tang bem kong ngetna uh hi. Min bem kong ngetna uh hi. Cidam ludam,  kong ngetna uh hi. Tusawn tasawn kong ngetna uh hi. Khaiwh pha, tau bulh pha kong ngetna uh hi. Gal manglu, sa manglu kong ngetna uh hi” ci-in phuisam hi.
Meikhu pen khua sung lamah a kai leh khua sung kicidam ding hi, ci-in khanglui mite in upna nei uh hi.

11. Khuailakna:
Kaubet zawh lamna dianna teng a man ciangin, a kihawisa khuaibu la dingin sawm tangvalte kuan uh hi. Tua khuaibu leh a note om zia panin kum thak sungah ann leh tui kham leh kial, nat leh dam a kipan tuahsiat tuahphat ding kihilna in ngaihsunin aisaanna in a kizang ahi hi. Tua hi a, khuailakna pen kithupi seh mahmah hi. Khuado khuai lakte pen zu (khuaizu) a nei namte hi loin no a nei namte, mi a deh thei nam, sing tung ahih kei leh lei sunga a kai nam tunpi, leh ngaltun, ngalthen, khuaimul leh khuai thumte khuaibu kila pen hi. Tua ciangin khuai lakna ah zat ding khuang khat, sial ki khat, daktal a kipua zo zahzah, zubeel peeng siasa bel khat, khuaisah zu a vek in , phitbu a kibawl zahzah, nang lukhu kikeng hi. Zan puan ding leh a zing cianga kizepna ding puan a koihcingte zong pua uh hi. Khuai lakna a kikeng zu pen Khuaisah Zu kici hi. Zute pen Hausa pa a kipan ham upate in beel khat ciat  a sik uh, sawm tangval tengin zingsang lam-a a dawn, nitak lam-a a khiahkhoih uh zute hi.
               Khuai omna mun a tun uh ciangin khuai pen mei tawh kihal loin a piteng khut tawh khatkhatin manin ahih kei leh gua taitep tawh tepin that khin masa uh hi. Khuaipi teng a mat khit uh ciangin khuaibu pen a kua ahih leh to uh a, a pheng ahih leh phelkham uh hi. Khuaibu sungah a pheng dal sawm ciang bang pha thei hi. Tua khuaiphengte lak apanin ahoih a limci pen leh a tak pen ciamteh uh hi. Tua bang a ciaptehna a bawl khit uh ciangin khuainote tungah saphuklai bang-a a pan dildel sungah dam takin hawkkhia uh hi. Khuaino zawngkhal khempeuh zong pai khia in, a etlawm lo khempeuh nul siang uh hi. Kum san'na dingin khuaibu a kisia lo dingin kang takin la khia uh a, nang lukhu sungah koih uh hi. Hih khuaibu la khiapa, tualteekpa in thuneihna a piakpa bek hi thei hi.

12. Khek leh ni:
               Hih ni pen khuado ni nihna khekleh ni kici hi. Hih ni-in khuai tawh ai kisanin, nitakin ankuang sakuang ki-umkhawm leuleu hi. Zingsang khuavak tungin khuailate khuaibu tawh inn lam zuanin ciah uh a, khua sungah lut suak loin khuamual ah kinga-in khuaibu tangpi tangta muh theih dingin singkung tungah koih uh hi. Khuamual a khuailate nek ding dawnding khawsung pan nungakte in an phel tunsa leh zu va puak uh a, khuailate in khaw mualah khuazangpi kim ngakna in la tuamtuam khuaila , mual bawl la, khua mualpi la sa-in lamlam uh hi. Khua zangpi a tun kim khit ciangin zu kitulh, an kibakin nuamsa mahmah uh hi. Tua khit ciangin tualteekpa in khuaibu sangin khua sung lutpih uh hi.

13. Khuai tawh aisaan na:
               Khawsung a tun ciangin khuaitawipa mah masa-in khuaibu pen tual biakna munlam manawhin kipaipih leuleu hi. Tua muna a na ngak upate in, “sanno na hih leh na kik in, miim leh sawmtaang na hih leh hong lut in,” ci-in na kal uh a, tua leh khuaitawipa in,” sanpi sano hi kei ing, miin leh sawmtaang hi’ng” ci-in tua banga thumvei a kikalh a kidawn khit uh ciangin lutsak pan uh hi. (sanpi sanno cihpen natpi nat neu cihna hi ). Tual ah  a lut khit uh ciangin vial khat kimkot in hih bang in khuaila sa uh hi.
(i)    Ngaltun e, ngalthen e, khuai aw e, ka lo pam a khuai aw e, sim ngalthen, zo ngalthen,
(ii)    Nang in kum khua na thei a kong dong e, ningzu a ken dong aisa a ken dong.

Tua khit ciangin khuaibu tualsuang tunga kicing mawngkung tungah koih uh hi. Khuaibu tungah khua lu lam, khua taw lam ngatin ciaptehna kibawl a, khuainote ban honsa-in koih uh hi. Tua khuaibu numei naupang leh nupi naupaite et kiphal lo hi. Nitak lam ciangin upate in khuaibu veel uh a, khuaibu sungah khuainote inn-a a khuhna a pan a na lam kik uh leh miimbem taangbem a lamlam hi, ci uh a, kum kik ciangin an kihau ding hi, ci-in ngaihsun uh hi. Khuaino a si peuh a na om leh kum kik sungah a si a mang om ding hi hang  ci-in khuazang mite maban ding hilhkholhna in ngaihsun uh hi. Upate in khuaibu mel et panin sia leh pha leh, mipi lungnop theihna dingin “Khuai hoih hi” ci-in pulak pan uh hi.

Thukhupna:

        Zomite kumlui leh kumthak khenna , kumkhat sung tawntung i sep i bawlnate ah thupha hong guan i Biak Pasian kiangah lungdam kohna mailam ading thupha ngetna, siatna hong tun thei dawi leh kaute tawh i kipelh nang leh ei mahmah ah i hoih lohnate tek panin i kisiansuahna ding hun thupi “Khuado Pawi” bawl pen Khristian ngeina leh Pasian deihna tawh kilehkalh lawmlawm lo hi, cih i phawk thak ding deih huai mahmah hi.
        Khangthakte in Khuado Pawi i zat ciangin, I pu i pate in i khanglui hun lai leh i zo ngeina tawh kituak-a a zat dan uh kizang thei nawn lo hi. I theih ding thupi a ka ngaihsut pen Khuado Pawi i zat ciangin Khuado Pawi a khiatna leh a deihna ngaihsun in tua leh i Khristian biakna leh tu hun tawh kituak in i omna mun tek tawh kituakin i zat ding kisam hi. Tu hun ciangin Zomite leitung mun tuamtuamah ki-om ta a, Ngeina kician neite-Minam kician i hih mah bangin i omna tek-ah i Zo pawite khahsuah lo-in kem cingin, i Zo ngeina ahi i Pawi thupi Khuado Pawi i thupit sak ding kisam hi.

Laibu etkakte:
1.Ciimnuai Magazine 1994, Yangoon.          
2. Khanglui ngeina, Aizawl,1999  
3. Zolai simbu (tan IV), tedim, 1997.  
4.  Guite khangthu, Kalemyo, 1986        
5. Zolai simbu kum sawmgiat cinna, Lamka, 1993
6. Zolawkta Oct. 1999 Issue, Aizawl.

Thang Khan Lian

Post a Comment

 
Top