0

 Tuimang Village, Tonzang Township, Chin State, Myanmar khua sat dan pen, "Vangteh khua panin Rallang, Tlangzawl, Cawhte khuate ah kikawi teen phot a, tua panin Tuimang khua a kisat to hipan hi. Vangteh pan kitungto pah dek lo hi", (Ref; Ngul Lian Zam BA, sutna laibu Mualthum kampau Guite hausate tangthu,2018, lai.188-190, 200 )


Tuimang khua pen Sunghta Putu, U leh nau ki thuthuak te khuasatna ahihi. Tuimang Khua pen 1897-1898 kumin ki sat hi. Pu Khai Cin te mual, Pi Son Uap mual, Pu Tun Za Go te mual, Pu Go Kam te mual, Pu Langh Khan Khup te mual ah tuni dongin ki sim theilai hi.


1896 kumin Mangkang kumpi in The Chin Hills Gazetted Vol.I&II laibu bawlin tua sungah khua phazah le inn phazah na ciamteh sitsetin tua sungah Bapi, Tuimang cihte kihel kha lo thamlo in, Bapi sangin a upazaw Vutbuak khua, Haimual le Tuidil khuate zong na ki gelhkha nailo lai hi. Kam Hau gam sungah khua 33 pha-in tua lakpan Tonzang gam sungah Balbil, Aisih, Senam, Hangken, Hiangzang, Hawlkom, Lennakot, Lungtak, Lomzang, Sialmei, Tonzang, Tungtuang, Tuitum, Mualpi, Vanglai, Khuaivum khuate bek na kiciamteh pan hi. ( Ref; BS Carey and H.N Tuck,The Chin Hills, 1896,pp. 20.)


Tuimang khua a sat cil un inn 8 pha uh hi. Tua te in;

1. Pu Tlei Thang ( Guite) 

2. Pu Vungh Tun ( Guite) 

3. Pu Gen Tun ( Guite) 

4. Pu Ngoih Sut ( Guite) 

5. Pu Phut Dam ( Neih Khup) 

6. Pu Sum Lam ( Suan Khup) 

7. Pu Lam Thual ( Suante) 

8. Pu Dongh Khup ( Guite)


Hih atunga inn ngiat tengin New Darkhai gam Dapzal nuainung Tuimang lui tungah tawlkhat sung Ngawlkhu( Nahkhu)teh lamin na om pak uh hi. Tuamunpen, " Sak khua" kici hi. Sak khua panin, Lungel lui tung ( Pu Neng ZaCin) lo ah teeng leuleu uha, tuamun pen, " Khangkhua nuainung" kici hi. Hih mun panin Tuimang luimin tap in, “Tuimang Khua” cih min na phuak uhhi. Hih hunsung peuhmah Khuasat te lak ah Pu Tlei Thang( Pu Lian Chi pu) in Hausapi sem hi. 


Tuimang khua ah nasep panmun hih bangin na vaihawm uh hi; 


1. Pu Tei Thang Hausapi

2. Pu Phut Dam Siampi 

3. Pu Sawm Neng Siksek 

4. Pu Kai Cian Tangko 

5. Pu Gen Tun Tuikhuat

6. Pu Lam Sum member 

7. Pu Lam Thual member 

8. Pu Dong Khup, member


Khangkhua tun cilin a tung masa-a ki-umteng anuai ah;

1.Pu Tei Thang te unau

2.Pu Dong Khup, a nau El Dam 

3.Pu Sum Lam, atate

4.Pu Phut Dam, Pu Dim Tun 

5.Pu Lam Thual, Pu Khoi Gul 

6.Pu Sawm Neng 

7.Pu Gen Tun 

8.Pu Khai Cin 

9.Pu Goih Sut 

10.Pu Khup Eng 

11.Pu Kam Dai te 

12.Pu Thual Vumte 

13.Pu Kai Cian 

14.Pu Thuam Go 

15.Adang om lai…


A tungkik, Khangkhua tung, Luangel lamka ah kiteen ciang; 

1. Pu Hen Kham, Guite Luangel pan

 2. Pu Hen Thawng Neihkhup Zampi pan 

3. Pu Gam Hang Siahliap Vaivet pan 

4.Pu Lam Vial Suante Lunmual pan

 ( inn 3)


Tuimang khua, i pupate in a sat cilin Falam’ukpite phalna tawh kisatin tua khit ciang Kam Hau’ uk sung, Pu Hau Cin Khup’ (Tonzang) uk sung a tung hi. Pu Thuam Go in hih bangin hong gen hi, "Tuimang khua sat cilin Pu Let Thang le Pu Tei Thang te pata in khua sat theih, teentheih nading Falam’ukpi Con Bik tungah Sialpi khat, Za Hau’ukpi Pu Van Nawl tungah Sialpi khat pia hi. Tuimang khua pen Falam gam Za Hau’uk, Falam khua phuh hi hang", ci hi.


Zogam ah Falam’ ukpi phalna tawh khua kisat pawlkhat:

 1.Tuimang khua

2.Luangel khua

 3.Zampi khua

 4.Tuitang khua

 5.Tuithang khua 

6. Muizawl khua

7. Lailui khua

8. Tuitawh khua

9. Heilei khua

Hihteng pen kitel thei hi. ( Ref; Tuithang khua tangthu bu sungpan aki la ahihi)


Mangkang kumpite hong khangin Falam Za Hau’uk sung le Hau Cin Khup’uk (Kam Hau gam) a khen uh ciangin Tuimang lui-ah gamgi kikhen ahih manin Tuimang khua pen Hau Cin Khup’ukna gam sungah om hi, ci hi.

Pu Hau Cin Khup in 1891 kumin ukpi za ngah hi. 1894 kumin a zi Ciin Za Niang tawh tapa Pum Za Mang neih hi. 1903 in ukpi gamgi ki khen hi. Pu Hau Cin Khup zi sih 1903 hun tawh ki nai-in, Ukpi gamgi ki khenna ah paizo lo ahih manin a zi sihna hangin mikang ulian ten telsiam uhhi. Ukpi gam ki khenkhit ciangin ama ukna khua pawl khat ah zin kawikawi hi.


Ukpi Hau Cin Khup gam le Van Nawl gam kikhen kum pen 1908 kum hi dingin ki-umpen hi. 1909 Feb.15 ni-in Falam’ukpi Van Nawl le a gam sung hausate siahpiak vai-in Falam ah thu kinei hi. Dr. East in 1909 March 1 ni-in Tuimang khua ah ka giak a, Tuimang khua pen Hau Cin Khup gam, ci-in na ki ciamteh zo hi. lm.26. ( Ref; Burma Manuscript,1996,pp.139.)


Haiciin khua panin Pu Hau Cin Khup Tuimang khua apai suk ciangin, Pu Tlei Thang kiangah a vaikhak Theipi kungah Sial ki khih a mu kei hi. Tuimang Khua hong tun ciangin Tei Thang kiangah; bang ding a Theipi kungah sial khih lo na hiam a cihleh hih Tuimang khua pen, ka teentheih nadingin Pu Van Nawl kiangah Sial khat in ka leisa ahih manin, Sial a khih lo hi’ng ci-in a dawng hi.


Tua ciangin Hau Cin Khup in, kei’ gam hi-in nang tawh kisai lo hi. Hih Tuimang khua panin taikhia in a cih ciangin, Tei Thang in nang’ gam hilo hi. Za Hau gam hi, nang kong biak sangin, Kawl-a bawng-ek sai nuamzaw ing, Sukte hrokhrawl kong bia ngei kei ding hi a cih ciangin, Hau Cin Khup in Tei Thang’ inn a phuksak hi.


Hau Cin Khup in Tei Thang aw koi khua pai ding na hiam a cih ciangin, Za Hau gam Bapi khua ah ka teeng ding hi a ci hi. Tua ciangin Tei Thang te unauteng Bapi ah a pem uh hi.


Khuasat hun lai-in Tedim gam le Falam gam kikhen nailo hi. Bapi ah Tei Thang a pem masiah khuasat makai Tei Thang in Tuimang khua ah hausa( a tawm pen kum 7 ) asem hi. 


Tuimang khua le Luangel khua in Van Nawl tungah sialsiah kum thum halin Rs.300-kipuak zel hi( Ref;Luangel Kum 100 laibu). Tei Thang in Falam’ ukpi tungpan sialkhat tawh khuasat theihna va ngahkhia hi. Khua a sat ciangin, a tanu Ngen Men in hih bangin la na phuak hi.

(a)Gamsa zuksial gamlo tulsing zua in sawmsial in tan e

(b)Sawmsial a tat mangtui vangkhua cikin ka ngilh zo diam aw.


Falam’ ukpite inn-ah kum khat khatvei, ansing tom dingin, Tuimang khua pan kipai zel ci uh hi. Tuimang khua in zong kum thum ta-in Sialsiah kipuak zel hi.


Pu Tei Thang te Bapi ah kum tamsim a teenkhit, Galpi Ina, Hausa te tate zong Piantit pai ding vai 1917 kumin hong om ciangin Pu Dong Khup in Pu Tei Thang kiangah, Pu Tei Thang aw, na tapa Rothang Piantit kuansak in ci-in kam taisak a, Pu Tei Thang in Sukte gamah hong kileh nawn lo ding hi ing, na tapa Sawm Khaw Thang na paisak in la, hausa vaihawmna khempeuh na la in, ci-in a vaikhak kik hi. Pu Tei Thang leh Pu Dongh Khup pen innkuan khat Pu Ton Zom suan ahi uhi.


Pu Tei Thang in Pu Dongh Khup pen Tuimang khua hausa vaihawmna a ap khit ciangin, Pu Dongh Khup in Phualva tuilai suan hi ing ee ci-in Zola na phuak pah hi. A zo la;


 (a) Cimci kai ven Pu pa gual gen phualva tui lai suan ing e

 (b) Phualva tui lai suan ing e, setang khawh lei luang bang e. 


Tuimang khua panin Piantit akuan teng;

(1)Bel Suan

(2)Dam Khaw Zam 

(3)Khup Za Cin 

(4)Nei Nin 

(5)Sawm Khaw Thang

(6)Thuam Al 

(7) Tuang Gin 

(8)Tuang Go 

(9)Tun Khaw Thawng,va kihel uhhi. Hong ciahkik uh ciangin, khua ah pulhpi tung a, Piantit Pul kici-in mi tampi si hi. Tua hunin khuamun nihna, Luangel lamka khang-ah kiteeng ta ding hi. Tua mun-ah Zampi pan Vangteh pau a zang Pu Hen Thawng’ suanteng, Luangel pan Teizang pau a zang Pu Hen Kham, Vaivet pan Vaiphei pau a zang Pu Ngam Hang, Lunmual pan Phaileng pau a zang Pu Son Vial, cihte hong tung uh hi. Hih khua mun ah inn 50 bang pha ta ci-in kigen hi.( Ref: Tedim Sangpi Jubilee, Lm. 279).


Khangkhua ah natna lah tamin Piantit Pul, tung ahih manin, tu-a sangveng ah kisuan toin kiteeng hi. Hausa Pu Sawm Khaw Thang hi a, 1928 kumin Falam District, Deputy Commissioner tungpan hausa laipi a ngah hi. Tua pen khuasatna laipi hi lo hi.


Galpi nihna lai in, Mangkangte in Tuimang ah Japan galte om hi ci-in vanleng tawh bomb khiat uh a, Pu Dam’ mualnuai, Pu Dam Suan lo ah kia kha uh hi. A sikte zong tu-le-hei in kisek hi. Vanleng tawh hong khiatkik uh a, Tuimang ah khiat ding kimlai Tuithang khua ah khiat kha uh hi.


Tua thu hangin Japan mangpa in Tedim ah Sawm Khaw Thang, Bel Nang, Vial Lang sam a, thusit in Sihzang galkap bawknih (Thang Za Hau,Thuklai) in kamphen hi. Thudot cilna-ah, Japan galkap khat bek no kiangah om, bang hangin honkhia zo lo na hi uh hiam a cih ciangin, Vial Lang in, "sun hun ahih manin lo kikuankhin a, numei le naupang bek om ahih manin kihon zo lo hi", ci-in a dawng hi. Japan mangpa hehlua kisa a khe-muk bang sing leuhleuh bekin, tawlkhat paulo in om a, nitak lam nai thum pawl ah hong paikik un ci-in ciahsak phot hi. A ciahkhiat uh ciangin Sihzang kamphen pa in, nidangin Heilei, Vungh Za Hen zong a that hi, no zong hong pai nawn kei un, ciahsuak un, ci-in a hilh sim hi. Hausate zong Tedim panin sunlezan hong ciah vingveng uh hi. Khua ah tung manlo in tu-a Vial Langte mualsak-a nahlunpi ah Japante tawh kituak vatin, Japante in lehkaihin Luangel dong van a puasak uh hi. Luangel khua panin hong taisimkhia thei uh a, khua hong tungthei uh hi. Hausa Sawm Khaw Thang zong Japante matkik ding lau ahih manin tu-a Bapi gam, Darneipianga khua Mualsum ah tawlkhat galtai in na om uh hi. Tua sungin Pu Sawm Khaw Thang in Mualsum ah vompi khat a mat ciangin khua- om a u, Dim Khaw Awi in la a phuah hi.


(a)Tawi kawlciang le ka tuai Niang aw, mualhem ah vakal aw e.

(b)Mual hem ah kal tuailun kawlciang thang, val lo khau bang ciah ing e.


Hausate a galtai sungin Falam ah kumpite in Nek Cin (Suankhup) samin Tuimang khua ai-in thong a kiasak hi. Nek Cin la;

(a)Mangtui vangkhua ka ngaih manin,theihloh henkol khai ing e

(b)Theihloh henkol khai ing e, vaimang mun-ah zal ing e.

A zi' la;

(a)Zalna tunnu, holung kum veng, kiangmang limbelh hong tang ta ding ci e.

(b)A lawm lo e, lim belh mang aw, lam bang hong huaive aw.

(Pu Go Kam, Pu Cin Hen Dal, Pu Zam Khaw Cinte’ genna )


Tuimang khuasat zawh tuni 2021 ciang Hausa sem ngei teng;

1. Tei Thang, khuasat hun pan 1908.(Bapi pem dong) 

2. Dong Khup

3. Sawm Khaw Thang

4. Khup Za Khen

5. Cin Go Lian

6. Gin Khaw Thang

7. Nang Za Kam

8. Dam Khan Pau

9. Cin Go Lian 

10. Nang Za Gen 

11. Zam Sian Thang

12.Vungh Lang Pau 

13. Khen Lian Pau ( 2021 a sep laitak )


Theihhuai Tuimang khua 2021 kum ciangciang a tomin;

1.Tuimang khua ah pawlpi om teng; ( Baptist, UPC, RCM, AG)

2. Zolai sang 1959 kumin ngah

3. Middle School 1991 kumin ngah

4. High School(b) 2008 kumin ngah

5. High School 2010 kum in ngah

6. Nursing Sister(Zato Sm) hong cil kum 1975

7. Health Centre 2016 kum in ki hong

8. Lawki bei kum 2003

9. Sang Innpi huang Aka 13.57 pha

10. USA ah inn 42 pha ta

11. Kalaymyo ah inn 20 pha ta

12. Yangon ah inn 6 pha

14. Tuimang khua pi ah inn 200 pha


Tuimang khua mi a masate;

•Sikkang inn nei masa: Gin Kap, Thuam Al, Khup Za Cin

•Taihinn nei masa: Cin Khan Khup

•Zanglo nei masa: Kham Za Cin

•Lawi nei masa: Kham Za Cin

•Sakol nei masa: Gin Zam

•Bawng nei masa: Tel Vungh

•Vuandok le MP masa Cin Khan Khup

•Mawtaw hawl masa: Sut Dah Thang, Cin Za Thang, Thang Khaw Cin

•Khua pan mawtaw nei masa: Lang Khan Khup

•Thauka nei masa: Cin Zen Pau

•Patkap set nei masa: Sian Cin Thang, Dam Khan Nang, Nang Za Kam

•Meisopi nei masa: Nang Za Kam, Sian Cin Thang

•Nailon ngen nei masa: Kham Za Thang, Kam Ngaih Thang

•Mei mutna nei masa Nang Za Kam

•Sing-at tempi nei masa: Tel Vungh, Cin Zen Pau

•Puankhui masa: Go Kam, Nang Za Kam, Thang Kap Lian

•Buh gawiset nei masa: Nang Za Kam

•Sumhau masa: Khai Cin

•An hau masa: Gen Tun

•Ganpi hau: Nang SuanThang, Lian Tuang

•Computer Certificate ngah masa: Thang Thawn Tuang

•Kawltu hek masa: Kham Za Cin

•JCB nei masa: Khual Suan Piang

•Khau phone nei masa: Nang Za Kam

•Githa nei masa: Cin Sian Go, Lang Khan Khup

•Tape record nei masa: Cin Sian Nang

•Saikel nei masa: Lian Go Thang

•Kumpi nasem masa: Tun Ngaih Lian

•Galkap tum masa: Tel Vungh

•Palik lut masa: Dai Ngaih Cin, Go Sian Pau

•Namtu pai masa: Neng Khaw Cin

•Coffee cing masa: Gul Khaw Nang

•Niangteh ciing masa: Kham Za Cin

•Sumbuk masa: Rev. Cin Za Suan 

Buh bung tul nei masa: Nang Za Kam

•Kolkota pai masa: Kham Ngaih Pau, Dam Do Lian

•Khua pan a pem masa: Pu Tei Thang(Bapi)

•Tan 10 zo masa: Lang Khan Sum, Rev En Khan Hau

•BA zo masa: Lang Khan Sum (1984)

•Numei vuandok masa: Awi Sian Nem

•Lambo masa: Khen Kap Lang

•La tam phuakpen: Hen Kham, Dai Hang

•La ciingthei pen: Zong Lang

•Myone bawlung sui masa: Gin Khan Kap

•State bawlung sui masa: Lian Sian Mung, Zam Muan Lal

•Leibe hek masa: Sian Cin Thang

•USA tung masa: Rev. Cin Za Suan

•Australia tung masa: Thawng Suan Mung

•Singapore le Malaysia pai masa: Khen Kap Lang

•Biakna degree ngah masa: Rev. Cin Do Piang, BABS(1993.2.13), Rev.En Khan Hau, BD (1993.3.14).

•USA ah kumpi nasem masa: Lia Zen Lun Niang

•MSc ngah masa: Zen Lun Niang,USA

•MA ngah masa: Dim San Vung

PhD ngah masa: Rev. Suan Za Khup, PhD.

•Pasian min tawh kiteeng masa: Tun Ngaih Lian te nupa

•Mimal tuikhuk pump nei masa: Piang Do Mang

•LLB zo masa: Pau Sian Sang

•Ganhing siavuan masa: Dr. En Khan Thang

•Nurse masa: Hau Man Cing

•India galkap tum masa: Thang Kap Pau

•TV, Video nei masa: Dam Khan Pau

•Video zaih masa: Kap Khen Pau

•Tuimang khua-ah Video Mopawi a kizaih masa: Thang Thawn Tuang le Cing Nuam Ngai-te Mopawi( Videozaih Kap Khen Pau )

•Zanglo kaiset nei masa: Lian Khan Khual

•Studio la khum masa: Go Suan Mung

. Ngakhuk gol nei masa: Kam Sawm Kim 

USA-ah Personal Business Company nei masa: Thang Thawn Tuang

- Lai Siangtho tam lotngah: La.119, Ephesa bup; Rev. Cin Do Piang

- Ngeina la bekbek tawh laibu bawl: Rev. Zam Khan Lian 


References Book;

1.Lianchia, Bapui Kum 100 Bu,1996

 2.Sukte le Tedim Gam Tangthu, 1996 

3.Tedim Sangpi Golden Jubilee, 1999 

4.Tuimang khua Pasian thu Tun Diamond Jubilee bu,1999.

 5.Ngul Lian Zam, Mualthum Kampau Guite Hausate thu,2018

 6.Pu Thang Tuan, Khamtung gam Zomite Khang Tangthu, 2017

7. Tuimang Mualsuang 2021

8. Pu Dong Khup Tangthu 2021

9. Tuimui Limlang, Lai.31.

10. Carey and H.N Tuck,The Chin Hills, 1896,pp. 20.

11. Tedim Sangpi Jubilee, Lm. 279.

12. Burma Manuscript,1996,

13. Khamtung gam Zomite khang tangthu, 2017,

14. A 24 veina TTBA khoppi leh Tuimangkhua Pasian thutunzawh 1927-1999 Diamond Jubilee





Laibu a sim utten hih sungah akimin ki sim thei hi.




Post a Comment

 
Top