0

Jonathan Edwards :- "Ka it mahmah zi tawh tu ciangdong kipum khatna thupitak ka neih theihna pen Kha Siangtho ong makaihna hi a, itna kip den dingin ka-um hi."

    

         ✍️ England gam a Evengelist minthang George Whitefield in "Jonathante nupa sanga, kithutuak zaw leh a en huaizaw nupa dang mulo hing", ci hi. Massachusetts a om Jonathante inn-ah ni tamlo sung vahawh hi. A innkuan omdan uh noptuak salua ahih manin England gam a tunkik ciangin zi neihding khensat pah hi. 

          Laibu gelh minthang khat ahi, Samuel Hopkins in zong Edwards te innkuan mukha a, kamkhum tawh a kihonate uh azak ciangin thupisa mahmah hi. Edwards in kha khanlawhna thupi ngaihsut mahmah hi. Lai Siangtho siam khat ahih banah, America gamsungah zong mipil minthang khat a zong aki ciamteh, akihel ahi hi. A innkuanpihte tawh omkhop hun tamngah lo a, midangte aa dingin ahun tamzaw zang ahih manin innkuannuam aneihtheih pen a lamdang khat ahi hi. 

            Edwardste innkuan in kithutuahna, ki itna , ki maingapna cih neikhin hi. A mau suan leh khak sungpanin mi 1400 tangthu kikan suk hi. Tua lakpan in 13 (College President), 65 (Proffesor), 100(sitni), 30 (Thukhen), 66(Siavuanpi), 3 (Senator), 3(Governor),USA Vice President khat leh zalianpi nei mi 80 bang pha uh hi. Hih banga a lawhcinna pen azi Sarah hang hi, cileng ki khiallo ding hi. 

              Elizabeth D.Dodds in Sarah i pasal neihna thu a gelhna, "Marriage to Diffcult Man," sungah "Jonathan pen lungsim khauh, maingap baih ding mi hilo hi. A kianga mi omte nangawn mangngilh thei khopdingin thu ngaihsun den mi khat hi. A makianga, damsung teen ding pen kitotna nasiatak cing hi", ci hi. A pualam mite muhna panin a innsung khangtosak ding pen Sarah bek mah ongsuak hi. Sarah pen a tawntungin a omdan leh a tatziate pen ki lamdang ngei lo hi. Dik hithiat a sapi mahmah bangin damtakin a innsung makaih den hi. Lunggimna leh thuhaksa a tuah khak ciangin, Jonathanin huh a, vaihawm pih den hi. Innkuan nuam leh picing asuahtheih nadingin, a nupa un mapangkhawm, semkhawm uh hi. 

          John Wesely leh Jonathante nuntakzia a kibang pawlkhat om hi. 1703 kum tuakin piang uh a, Pasian nasem (minister) te ta tuak hi uh hi. Khuanawl daipamah tengin numei gualcing sungpan khangkhia hi. A kilamdanna ah, Edwards pen England gam Epworth khuami hilo in, America gam East Windsor khua-ah piang hi. A pa zong Englican hilo in Congregational minister khat ahi hi.

          Jonathan in sanggam numei 10 nei a, adin (atun) uh sangthei mahmah hi. Jonathan zong pasal lian mahmah khat hi. A pa un a ciamnuih kamin "tanu pi 6 asangte" ci hi. A neu lai-in, Pasian bawlsanate leh a bawlpa Pasian it mahmahna lungsim nei hi. Kum 13 a phak lai-in, laibu(essay ) hoih mahmah khat ( maimom leengthei) “ flying spider” gelh hi. 

           Tua hun ma-in alawmte tawh khuanawl-ah sawlbuk lamin thungen zel uh hi. "Hi munah nikhat in 5,6 vei bang thu ka ngenthei zel a, khat veivei kalawmte tawh thungen khawm zel in, Pasian thu genkhawm zel ung", ci hi. A mah bekin zong gamnuai-ah thungetna nei zel hi.

          Jonathan kum 13 a phakin Yale University ah pilna ( philosophy ) sin hi. Lai gelhsiam James Wood in a genna-ah “ Thu dotna khempeuh hoih taka, a dawngthei Jonathan pen kum 15- 18 kikal sungin Scientist, Naturalist, philosopher khat peuhpeuh suakthei ding hi. Leitung paiziate a ngaihsut leh Major poet suakkha ding hi,” ci hi. 

        Hi bang pilna tuamtuamte tawh ong minthang lo zaw in, Pasian thu thukthei ( Theologian) khat ongsuak hi. Kum 17 a phakin pianthakna ngah a, pilna namkim a nei Pasian kiangah kipumpiak hi.A bulphuh mahmah Lai Siangtho mun 1Tim 1:17 “A mah bek Pasian ahi, a kimuthei lo , a si ngeilo, tawntung kumpipa in minthanna leh pahtawina ngah tawntung tahen, Amen,” cih ahi hi. Hih thu-in a lungsim luahden a, Khris sungah ngaihsutna, sandan ong kilamdang hi. Ama hanga, gupkhiatna kong kihong cih thei hi. 

     Kum 19 a phakin minister septheih nang' Degree ngah hi. New York khuapi a om Presbyterian pawlpi kem Pastor dingin pai hi. Tua panin a sangkahna Yale ah laihilh leuleu hi. Sangah asep lai-in, upna ( Doctrine ) buaina leh haksatna tuamtuamte phulkha hi. Ama genna-ah, midang tawh kipawl khawm theihlohna, patauhna, thanemna tuamtuamte in kalungsim buaisak thei mahmah hi, ci hi.

          Hih hun sungin a lungsim zo mahmah thudang khat hong om hi . New Heaven a teeng minister khat i tanu Sarah Pierrepont hi a, Kum 13 pha in Jonathan sangin kum 7 naupang zaw hi. Jonathan pen laisiam, kamtawm leh maizum theikhat hi. Sarah pen kamtam leh nuihsuak theikhat hi a, vak ut mahmah hi. A ut danuh a kibat loh hangin Sarah kamtam manin ong ki maingap uh hi. 

                 Sarah zong mi thupi innkuan ahi hi. Sarah nupen New Heaven phuankhia Biakna siangtho ( Puritan) siampi Thoma Hooker tanu ahi hi. Sarah anaupang hangin mipicing innkuan pan ahih manin teenpih ding pen Jonathan in phamawh salo hi. Hih hun lai-in numeite in kum 16 aphak ma-un pasal neizaw uh hi. Sarah a ngai midangte bel Jonathan sangin mi nuamsazaw vive hi.

           Sarah in Jonathan ngai mahmah hi. Pasian bawlsa nate hoihsa tuak uh a, tuipi kiang khawngah vakkhawm zel uh hi. Sarah in laisim uuk mahmah a, a laibute lakah thukhun ( covenant) ki-atna laibu khat zong Jonathan adingin kizangthei mahmah hi. Sarah lungsim puakzia pen Jonathan in hoih sa mahmah a, thuthuk tuamtuamte kikumkhawm den uh hi. Jonathanin University ah buaina tuamtuam a tuah lai-in, a lungsimzo thudang a omloh hangin, Sarah amuh a kipan amitkha ah luaiden hi. Jonathan in "Hibang ngaihsutna siangtho lo katuah lai-in, ka lungsim mitkhate a mantheihna dingin nasep dang zongzel ing", ci hi. Na dang azon pen Greek Grammar sinna hi.

            Nadang bangmahin a lungsim lazo tuanlo ahih manin, Greek Grammar bu laimai masa penah Sarah a laphuah hi bangin gelh hi. “ A sangpen Pasian na bawl a ithuaite lakah New Heaven a nungaknu zong kihel hi. Hih leitung a kempa in alamdang mahmah in mittawh muhtheihloh avot leh alum om sak a, a nuamhithiat khuahun hong pia hi. Hih thute phawkin Pasian tungah lungdam koh ding simloh ngaihsut ding a dang neilo hi. Alungsim tawngah, thukhual in, cihtakna nei in, a gamtatna ah sianthona lakkhia a, na asep peuhpeuh hanciam hi. Leitung khempeuh pia in thusia seppih dingin va zol lehang kingah lo ding hi. A mah guakin a om zongin Pasian phatin nuamsa mahmah a, lungdamna leh khamuanna tawh kidim hi. Kua mahin alungnopna telpih zolo a, mun simthamah, a om zongin amah leh amah kithakhauh sak hi” ci hi.

         Sarah adingin a ninhuai khat asuahkhak ding lau-in kumthum khit ciang kiteen ding ngen hi. A mailam adingin hoih zaw ding hi, cih lametna tawh Sarah in adamsung adingin ong teel a, Jonathan kum 23, Sarah 17 a phak hun 1727 kum , July 20 ni-in ong kiteeng uh hi. 

        1758 kum sihna in a khenma kum 31 sung ki-it takin a nupa-un nungta khawm uh hi. Massachusetts gamkhen khanglam munlaizang mahmah Northamton ah kum 23 sung teeng uh hi. Boston khuapi pualamah pawlpi lianpen mihing 600 bang a omna ahi hi. Jonathan pu Stoddard in kum 83 acin khitteh akhawlsanna munah Jonathan in hong sem hi. 

          Jonathan in thugen sangin laigelh nuamsa zaw a, a sermon ding khempeuh zong lai-in gelh den hi. A tangthu gelh khatin, a genna-ah “ thatang gollo, sang dingdiang, maibempian, atal lang mahmah khat hi-in, thusin sangnaupang mah bangin gingmel lo-in thugen hi,” ci hi. "Thutak melpua in a gamtatna zong hawmthawh nading omlo hi",ci hi. “ Tha ngahtak a, Pasian thu agen hunin zong amel puak kilamdang tuanlo a, lungkia lo in atawpdong mah gen ngiatngiat hi. A thuhilh zia pen kumzalom 20th lai a misi vui hunna thugenpi ( Twenteith Century Funeral Director ) tawh kibang hi,” ci hi. 

          A nungciang a, a minthang mahmah a sermon te pen laibu kiukhatpeuh, saipan vanlei ciang atunna laidal themtungpeuh, konglak a kia laithem tung peuhah ciamteh hi. A tangthu gelhpa Winslow in “ Jonathan in hun awng neilo a, pammaih asakmah bangin laisia themte zong a zatdan siam hi,” ci hi. Tu ni dongin asermon gelhte khempeuh tangthukan ( Historian) te in lamdang asak leh a thupi ngaihsutte uh hong suak hi. 

            Jonathante innkuan pen zingsang thobaihthei mahmah uh hi. Laibu khat ah “ Jeisu Khris zong zingsang tunga, hanpan a thawhkikna-in zongsang ih thawhbaih theih nang ong ensak hi,” ci hi. Hun mawkzat ding pammaihsa in, lauthawng mahmah ahih manin, “ Hun mawkbei sate pammaihsa in kuunkuun kei inla, a bawlphat nangin nahun neihlai khempeuh a manpha in zang in,” ci hi. 

       Hun zangsiam cih hangin a tawntungin Lai Siangtho simden cihna hilo a, nisim-in nai khat sungbang nasem den hi. Khuavot lai-in sing- ek zel hi. Khatvei azi Sarah kiangah “ Buh pawl kaihkhop hun nailo hiam?a cih leh azi-in Sekinn (busaal) ah kakoih zawh kalnih bangpha khinta ” ci hi. A zi-in innsung bek hilo huansung zong tavuan lazo hi. 

             Sarah pen innkuansung adingin, mi muanhuai leh a lemthei mahmah khat ahih manin apasal in nakhempeuh muangtakin a khutah koih hi. A pasal tawh a kitelkhialh ciangin zong alungsim nasak lo in a zahtakna lakden hi. A nupakal-uh kilemlohna atawmna pen Jonathan in thuman thutak tawh amakaihna leh azi kiniamkhiatna hang ahi hi.   

            Jonathan omdan pen khatveivei theihsiam haksa mahmah hi. Thu alim ngaihsut ciang leh LaiSiangtho sim alaklawh ciang nitak an nekloh hun neithei hi. “ Ka gitlohna, hoihlohnate ka ngaihsut khak ciangin kei leh kei ka kihehpih mahmah hi. Innpua lam paikhiat ding maizum huaisa in inndei sungah kongkhak kalh in kapgawp zel hi ” ci hi. Hih bang nuntakziate azi in theisiam a, a lungduai ding kisam hi. 

               Jonathan in khualzin mawk nangin ahun pammaih asak hangin sakol tungtuan pen nuamsa mahmah hi. Sakol tawh khual a zinkawmin, alungsim asuak thu hoih nonote lai-ah ciamteh hi. A laigelhte a puantungah kilh-in kaisak neinai hi. Inn atun kik ciangin Sarah in lai kibelh khawmte phelkhia hi. A nupa un a muhzia, ngaihsutziate kikumkhawmin nuamsa thei mahmah uh hi. 

            Khat veivei ciangin a tate tawh buai-a, lungsim gimnate aven nadingin anupa un sakol tungtuangin vakkhia zel uh hi. Innsung nuam asak loh man uh hilo in Jonathan in azi tawh kikholhhun atam ding a utman hizaw hi. Nitak nai li pawlin vakkhiaden uh a, nasepzia ding leh ahaksatnate uh kikumkhawm uh hi. Nitak sawt a, midangte a ihmut khit ciangin Jonathan laisimna inndei ah thungetna neikhawm den uh hi.

               Jonathan leh Sarahte akiteen zawh uh kumkhat khitteh ta numei khat nei in, akiteen zawh uh kum 22 acin ciangin ta 11 piang hi. Sarahin a tate a makaihzia Samuel Hokins genna-ah,“ A tate thanop nading thei in, tai leh hansan zanglo hi. Na khatpeuh ahih khialh ciangun kitheihmawh bawl lo a, nasepzia ding hilh hi. A ngaihsutna leh a deihdan zong hilh hi. A tate aneu tunga kipanin thuzawh pah hi. Thu a manloh uh ciangin zong kihehsak lo-in thuhoih adeih nangun hilh hi. Naupangte in anu leh apa thu aman loh ciangin Pasian thu mang nuamlo hi,” ci-in a ngaihsutna uh puahphat sawm hi. Jonathan a buai mahmah hangin a tate nisim in naikhatsung ta kikholhpih hi. A tate lungdam sak a, tangthu tuamtuam leh thu manphate hilh hi. A taten zong apa tawh kikholh nuamsa in thupi muh uh hi. 

            Jonathan Edward in tapidaw innkuan thupi ngaihsut mahmah hi. A laigelh te in (1) Mihingte nasepna hangin Leitung ah itna dim ding,(2) Innkuan cih pen pawlpi neuzaw khat hi.(3) Khris ading zeh ( serh) siangtho,(4) Khris deih nabang a kimakaihna leh nuntakna, (5) Innkuan makaihna ah ngeina hoih neih zong itna hang hi, (6) Innkuan ih lawhsap a leh bawlphat theih nawnloh hi, cih thute ahi hi.  

            Jonathan in bangzah takin itna thu agen zongin a palhkhiasak ding leh a vulsak ding pen Sarah bekmah ahi hi. Sarah a khualzin sungin a tanu khat in “ Egypt gam bangin khuamial hi,” ci-in anu manphatna phawk hi. Jonathante innkuan munuam bekbekin mun tuamtuam pan mitampi ong pai a, pawlkhatte sawtpi tam uh hi. A innsunguh a nopcit dante mu-in lamdangsa mahmah uh hi. Josept Emerson in a genna-ah, “ Hih innkuan ah Pasian om taktak hi, ci-in kathei a, ka muhngei khempeuh lakah innkuan kithutuak pen hi dingin ka um hi,” ci hi. 

         A tangthu gelhpa Hopkins ahawh masak pen in , a tunphetin Edwards khualzinkhia hi. Hopkins zong thanem mahmah in, “ Ka giahna inndeisungah ka omcip hi,” ci hi. A thanemna thute Sarahin dongtel hi. Khris omlo nuntakna nei ahih lam leh Kha Siangtho makaihna thute a kisaplam genpih hi. Jonathan ong tunkik ciangin zong anupa un genpihsuak uh a, Hopkins nuntakna kikhel-in pianthakna ngah hi.

           1834 kum a Northamton biakinnpi ah Jonathan in Pasian itna thu agenna pan in khanlawhna ( Great awakening ) ong piang hi. 1Cor.13 siksan in itna thu gen a, mikhempeuh lungsim sukha hi. Khanlawhna ongtun lai-in Edwards kum 31 Sarah 24 pha a, ta numei 4 neikhin hi. Buaina tuamtuam nei a hongpai mite ongpiangthak zel a, khaguk sungin Massachuset uk sung khuaneute ah zong mi(300 ) bang piangthak hi. 

           A sawtlo in hih khanlawhna ong daipah hi. Kha sungah akitheithak mi tampite ong nungtolh ciangin Jonathan lungkham mahmah hi. Sarahin apasal lungkhamnate hehnem zel hi. A thuhilhnate uh mitampi-in onglangpan cih Sarahin atheih ciangin nasa mahmah hi. Khat veivei midemnopna lungsim ong nei hi. Hopkins in a genna ah ,“ Midangte hoihtakin hopih ding ci-in thukhun zuihding bawl a, thuakzawhna, itna neileng lungnopna om hi", ci-in ki puahpha hi” ci hi.  

            Northamton khua ah mi tampi in onglang pan hi. Jonathan pen inndei sungah kun-a, a kapkap theikhat ahih manin thupiang tuamtuamte thei pahpah lo hi. Sarah ahih leh zii(Bazar) paina , vaksuk vaktohna ah mitawh kipawl siamkhat ahih manin thu thei baih hi. Thu hoihlo a zakte a lawmpa kiangah genkhit ding a utloh hangin thuhaksa a tuahkhakte hilh zel hi. 

           Khanlawhna ong tunlai in Sarah kum 30 upa a, 1740 kum ciangin anupi zawh kum 13 pha hi. A hunpaisa kum 13 sangin anunglam kum 2 sungah haksatna tam phulkha zaw hi. A ta sagihna apian kum in asanggamnu si hi. A tate naunen mahmah a innsung nuntakna haksa sa mahmah hi. Sarah lunggimna buaina a noptuam deuh nading lametna tawh Jonathan in amau huh councilte tungah khasum khanding pulak hi. 

           Hih kum sungin Evangelist minthang George Whitefield in Philadelphia leh Boston khuate kantan in Northamton khua ong tung hi. G.Whitwfield pen kum 26 hipan hi. Hih munah khanlawhna in kumnga sung bang anuaikhit hangin Sarah in khanlawhna lunggulh mahmah hi. Khuavak lian mahmah khatbang a, Khris itna in alungsim a luahding deih hi. 

             Whitefield in Jonathan zi leh tate a muh ciangin, hi banga, innkuan hoih innkuan nuam om maw ? ci in thupisa mahmah hi. Jonathan bang pasal New Englandah khat zong mulo hing ci hi. Sarah amuh akipan Pasian tungah zi hoih nget ding phawk a, akumkik ciangin zi nei pah hi. 1735 kum in khanlawh na anih vei na ong tung hi. Jonathan melpuakzia pan khanlawh na thupi salo a bat hangin New England a om pawlpi tuamtuamte in thugen dingiin sam kawikawi uh hi. Hih hun in, “ Pasian hehna khut a om mawhnei te ” ( the sinner in the angry hand of God ) cih a sermon pen ong minthang mahmah hi. 

                   Sarah in a pasal zinkhiat den pen hoih asak loh hangin Northamton ah om ding zong khongam tuanlo hi. A lawmpa pen apai na peuhpeuhah Pasian in zang mahmah ahih manin Pasian nasepna khaktan nuamlo hi. 

       Jonathan in akisapna mun pawlkhat te ah a pai theihloh ciangin, “ ka tuute kem thei keng ” ci-in nial zel hi. 1742 January kha khuavot sungin Jonathan in akhualzin zomkik a, azi leh a tate 7 nusia hi. Sarah in agiatna ding nau apaai laitak hi a, haksatna tampi thuak in “ Khat veivei Pasian tawh kakibuan hi” ci hi. Jonathan khual azinkhiat ding ciangin azi Sarah kiang ah Northamton khua a om thuhilhsia khat ( Hadley ) khuami Williams tawh “ Kiho ken” ci in azi kham zel hi. Sarah in a genna-ah “ Ka pasal tawh ngaihsut dan kibanglo leh thu hoihlo hong om ciangin ka lungnopna leh kha muanna ong susia mahmah hi” ci hi. A pasal in a upmawh khialh hang a, Williams a. muhdah suak khak ding lau hi. 

      Khua tuamtuamah Pasian thu gen dingin Jonathan a pai sungin, a biakinn ah Lai Siangtho sang mantung khat Samuel Buell ki ci pa ong tung hi. Mi dangte in a pasal sangin Samuel Buell a thupi ngaihsut zawk ding lau in Sarah lungsim nuamlo hi. Sarah in a pasal akiniam muh khak ding a launa pen ze-etna lianpi a thuakkha ahi hi. A pasal lo midang khat peuhpeuh zang a, a omna khua ah khanlawhna a om ding deihlo maw ? A hih kei leh thugensiam Samuel Pasian in a zat ding deihlo maw ? cih thu te ngaih sun hi. A lungsim galdona kulhpi sucim a, Kha Siangtho deihna zosak nuamin nakpi-in hanciam hi.

                 Sarah in Pasian tungah ki ap ding cih a hanciam kawm in nitak khat Samuel thugen ong ngai hi. A pasal sangin thuhaksa tuamtuamte hilhcian siamzaw cih thei in lungdam mahmah hi. Sarah in khanlawhna ong ngah a, Kha tawh ki dim mahmah hi. Leitung nuntakna nusia zah khopin lungdamna lian nei hi. Khat veivei a tutna pan dingkhia a, diang gawpin lamlam mai hi. Tua bangin alam lamna hangin gimlua in sibup in tuk hi. Sarah in a genna-ah “ Lungdam luatna hangin sauvei pi ka sibup hi” ci hi. Tua hun a kipan in Pasian hoihna, thupitna , manphatna, itna khum bei thei lo ciamkha a, nisim thaksuakin kipuahpha den hi. 

          Hih hun a kipanin “ ei pumpi bek itna pen, ahawmguak ahihna, ” thu phawkkhia hi. Ei ading bek genna a hoihloh zia theisiam in, “ "Keima ading bek ngaihsun a, leitung hamphatna ka zonte bangmah hilo hi” ci hi. Pasian tawh kizom den a, thungetna hunnuam thupi ngaihsut hi. Hun khat lai a, a pasal in leitung vai lua a cihte thei siam ta a, ahi zongin a lawmpa ongciah leh mihai asak ding lauthawng mahmah hi. Jonathan in bel lawppakna pen hoihsa lo hi. Azi lungsim bang loin Jonathan ong ciahkik ciangin hoihtakin dop bawl khiankhian hi. Sarah in a tuah khak thute khempeuh a pasal kiangah gen a, Jonathan in hoihtakin lai-ah ciapteh sak hi. 

            Hi banga azi tuah thu a ciaptehsak thute “ khanlawhna hun a kimakaihna,” cih laibu sungah gelh hi. Khanlawhna tangthu kan nanga laibu hoih khat ong suak hi. 1735 kuma, khanlawhna zong sawtvei daihlo ahihmanin, Sarah zong sawtvei alawp zo taktak ding hiam? ci-in a pasal patau den hi. Hih bang lawpgawpna sungah leitung thu leh Pasian thu kihel khawm thei hi, ci-in a pasal in ngaihsun ahih manin a lawp mahmah ciangin zong pahtawi pahpah lo hi. Ahi zongin Sarah in a ngaihsutna khempeuh Khris sungah koihkhin a, anuntak zia ong hoih mahmah hi. Naupang bangin anuntakna kikhel cih Jonathan in mucian deuhdeuh hi.

                Kha Siangtho ompihna diktak a neihzawh kumkhat khit ciangin alawmnu thute khempeuh Jonathan in lai-ah gelhkhiat sak hi. Sarah pen Pasian tungah a kingak ngam mah bangin alungsim nuam mahmah hi. A hihna khempeuh ah midangte thupi muh ding sangin Pasian minthan nading deihzaw hi. Jonathan in a genna-ah, “ Khris adingin nisim thuakzawhna tawh nasem hi ci a, nisim muanhuaitak a, nasepna tawh khakhanlawhna gah hi” ci hi. 

               Sarah in Khakhanlawhna nei manlo hileh, a nungciang a, Northamton khua a, aphulkhak uh haksatnate thuak zolo ding hi. A tate pawlcing to a, sumzat nang tam deuhdeuh hi. Sarah pen minuamsa inn sungpan khang khia ahih manin nakhempeuh ahoih a thak bek deih hi . A kizepna leh a innsung vanzatte zong ahoih vive hi. Tua banah, Jonathan in laibu lei den a, pawlkhat in asermon dingzong LaiSiangtho pan hiam?mundang pan a lak hiam?ci-in buaipih mahmah uh hi. 

            Jonathante innkuan sumzat danin, a khuapihte om nuamsak lo hi. A tawpna-ah a sumzatna leh kholnate enpha un, ci-in Sarah kiangah gen uh hi. Banghangin Edward in samlem nih bang nei in, Sarah in zong pound 11 tawh khamkhainiang lei a, mi lakah ok khiangam zaw lai hiam? ci-in gensia uh hi.Kum tampisung sum leh pai haksatna ong thuak uh hi. A haksatna uh nihna pen, Edwards in pawlpi sungah mi hoihlote sang nuamlo hi. A zi Sarah kiangah,“ Pasian thu telcianlote leh, haksatna tuamtuam hanga, a nungtolh pahpahte sang ngam lo hing” ci hi. Kum 50 sung sem khin, apu Goddard ngaihsutzia tawh a kibatlohna hangin haksatna tampi thuakding cih zong theisiam mahmah hi. Hi bang buainate zong Jonthan in phamawh salo hi. 

            Hi bang haksatnate a tuah hunsungin College munkhat ah President dingin kisam a, a zi-in,“ Hih haksatnate taisan ni,” ci-in azol bawl hangin “ taisan lo ee” ci-in dawng hi. 1735 pan 1740 sungteng Sarah in nuntak haksa asak pen hun hi a, 1745 pan 1750 ciang Jonathan lungkham pen hun ahi hi. Pawlpi sung haksatna tuamtuam ban ah, gilpi pan ( colitic) natna ong neih ciangin akilawmlo phial a, nuntak hun nei hi. Jonathan in genna- ah “ Pasian in kalungsim nial hat dingin a deihloh hangin , a kisapna mun heh huai mahmah thu ah heh thei dingin ong phalsak hi” ci hi. 

                 Boston khuapi a om a innkuanpih uh, a damlo ( azawcip khat ) kem dingin Sarah zinkhia hi. A sawtlo in Jonathan in, “Ka zi-it aw”, ci-in laikhak pah a, a omloh sung a,taneute ngaihdan ziate gen hi. Nong ciah ciangin Boston khuapi a om bawngnawi khal ( Cheese)te ong puak in, “ Nang loin naikhat sungzong sawtsa ing,” ci hi. 

         Jonathan in akikholhpih khempeuh kiangah azi Sarah thu gen khahamtang a, lawmdang kholh nuamsa lo zah khopin azi ngai hi. 1750 in a haksat pen kum uh ong tung hi. Sarah in ta 11na nei in, damsiang nai loin lunggim luatna hangin nattun natna ngah hi. Khuakhal hun ong tun ciangin a khuapihte in Jonathante innkuan hopih nuam nawnlo uh hi. Biakinn paite zong a minbek a kikhawm hi ta hi. 

         Pawlpi sung panin, a siapa uh a deihlo teng sazia la uh a, mi 200 val in tawpsak ding ngen uh hi. Northamton khua ah kum 23 sung a om khit, Jonathan kum 46, Sarah kum 40 a cin hunin a omna pawlpi uh nusia hi. Laigelhsiam Paul Elmer More in “ Cambrige History of America Literature ” cih laibu sungah Northamton khua leh tuite in hi mun panin Pasian thu siam leh mi thupi mahmah, a mipil neihpa uh hawlkhia ta hi,” ci hi. 

         Hi bang buaina hangin Jonathan in nasep dangkhat peuh a zon kik nang haksa sa ta hi. Mualsang pen dawnah om in minsiatna, mualphona, tuak bangin kingaihsun hi. “ Tuipi laizangah ong kipai a, kei leh ka innkuante bang suak ding ka hi uh hiam? thei siam zo keng, laisim ding cihloh hih theih bangmah ka nei kei hi,” ci in Jonathan in gen hi.

          Pawlpite in deihlo a apiahkhiat hangun a mau ngetna tawh ki zui-in, sia dang amuh masiah uh Jonathan in huh lai hi. Pulpit panin muhdahna huatna kihel het loin Pasian thu nungta bek gen hi. Sarah leh a tate in bel puansilh tuamtuamte la in Boston a om bazar ah zuak zel hi. 

            Hih hunkhit ciangin Massachusettes gamgibul a om Stockbridge, Indianste lakah Missionary dingin kisam hi. Hih pawlpi sungah mingo pawl khat leh Indians nam innkuan 42 pha hi. Jonathante innkuan adingin singtang khua gamkeu munah pai ding cih pen thuhaksa ahih hangin Pasian ong deihsakna hi in teh," ci-in pai hi. 

           Indianste pen a gim uh a liat banah, a sermon ciangin zong kamphen kul ahih manin deih bangin thangah zolo hi. Winsor khua a puteek khat kiangah Jonathan in laikhak a, "tun a hihleh ka innkuanpihten zong a lametna sangun nuamsa zaw uh a, khamuang takin om uh hi. Hih lungnopna pen kumtampi sung ka neikei uh hi . Indianste zong ka zi tung leh ko innkuan tungah lungdam thei mahmah uh hi", ci hi. 

         Singtang mualdawn a om singinnneu sung khatah, mipil misiam Jonathante innkuan ong teen uh pen lamdang sakhuai mahmah hi. Pawlpi mi tawm ahih manin hun ngah mahmah a, “ On the freedom of the will” cih laibu ong gelh hi. Hih alaibu gelh pen a omna uh Stockbridge pan ong gelh ahih banah ong minthang mahmah hi. Pasian thu ahilhna tuamtuamah ngeina kibatlohna hangin haksatna tampi tuak hi. 

         A tanute in pasal ong neihsan khit ciangin Sarah in a omna mun uh nuamsa nawn lo hi. Northamton khuapen hotel bangin a zinsuk a zinto te baanna khua khat hi. Stockbridge ahih leh New England mi muh khak ding khat zong om lo hi. Ahi zongin a sawtlo a thupiang tuamtuamte hangin hih mun a ong om uh pen Pasian thupha khat ong suak hi.

          1754 kumin French tawh kikapna nasia mahmah hi. A pawlpi sungah, Mochicans, Mohawks, Iro, Quois, Housatanuak leh Indians minam om ahih manin pawlkhatte in French te panpih in pawlkhatte in Britishte panpih uh hi. Pasian thu kuamah in ngaihsun nawnlo a, Jonathan nasepna nawngkaisak hi. Khua kiangnai a om mingote tampi thah in om a, Edwardste inn pen kulh muanhuai khat ongsuak hi. Kum thumsung koimah pusuak ngam loin om uh hi. Gamlapi panin mingote tampi in beel uh a, Edwardste innsungah galkap 4 in cingden hi. Sarah in neklehdawn abei annek (800) vei leh zu( rum) gallon (7) te kumpi tungah huhna ngen hi. 

          A tanu Ester( College President Aaron Burr zi ) in hih buai hunsung a pate kiangah hawh a, ciah ngam loin sawtpi taam hi. A tanu lungkhamna leh haksatna te a pa in Pasian thutawh hilhcian hi. Midang tawh i om hangin Pasian tawh kihona nei lehang lauthawngna, patauhnate bei hi", ci hi. Lungnopna thak ong neih ciangin, “ Hih bang a lam onglak kapa pen bangzah takin ithuai a, zahtakhuai hiam? Pa ong pia Pasian thupi mah si ee,” ci hi. Kamsiat na a ih ngaihsut pen Pasian ong itna kilatkhiat nang ahi hi. 

        Esther lawmpa in New Jersey University ah President sem hi. A tapa zong a pa tamin Aaron ci-in min phuak hi. A merica gam tangthu ah mi poimawh khat ahi hi. French leh Indian kikapna ong ven ciangin Indian mite zong, Stockbridge lam zuanin ong ciah uh hi. Mundangah Pasian nasepnang a vaihawmlai tak un amaakpa muanpen Aaron Burr si cih thu ongza uh hi. Hi bang dahnathu a zakuh ni 5 khit ciangin laikhak khat ong tung hi. University of New Jersey( Princeton University ) a om Board of Directors te in a maakpa Aaron Burr sepna munah , a sem ding a Jonathan sapna lai ahi hi.

             Jonthan in Stockbridge ah a nasepna zom nuam lai a, laibu bawl zong bu 2 bang nei lai ahih manin hih ngetna lai pen san haksa mahmah hi.“ Ka nuntakna ah keithu bek deihna , Khalam zawnkhalnate in ong tuamcip den a, thugen mah leng zong mite tel theih dingin ka gensiam kei hi. Thuhilhna leh thu kikupkhop nangin haksatna ka nei hi. Uphuailo zah a thanem na kaneihna hangin College kem dingin cing kisa zolo hing", hih thute banah Algebra leh Greek thupilte tamthei lo hing. Tua ahih manin College President sem a thu tampi gen ding pen cing kisa lo hi ingh,” ci-in thuk kik hi. 

         Princeton a thuneite in hih lai pen “ hithei keng ” cihna hilo a, "Ka semzo ding hiam? ci-in ngaihsutsak zaw uh hi. Pawlpite kiangah a ngen dingin palai pawlkhat paisak uh a, pawlpi committee te in a ngetna bangun na sang hi. 1758 January kha in Stockbridge ah a zi nusia in New Jersey ah ong pai hi. Sarah a hih leh a vantenguh a vaan khit cianga, paipan dingin geel uh hi. 

          Ahi zongin Jonathan in kaltam zong semanlo in, sunphuk natna( Small pox) ong vei hi. Hih hunin adamsak nang zatui om nailo ahih manin siding a, ngaihsut hi ta hi. Asih ma in a zileh tate thu nak gen mahmah a, hih bangin kamvai khak hi.“ Ka it mahmah ka zi tawh tuni ciang dong kipumkhatna thupitak ka neih theihna uh pen Kha Siangtho hong ompihna hang hi a, a tawntung a kipden dingin ka um hi. Haksatna tampi a tuak hun ciangzong Pasian vanglian khutnuai-ah, kiniamkhiat den dingin lamen ing. Ka tate a dingin, "Pa neilo a paisan hita na hihmanun note ong taisan ngeilo leh ong beidongsak ngeilo Pasian tawh kizomden a, Pa in na neih theih nang hun uh hi zaw hi, cih lamen ingh” ci hi. 

         A laitat madeuh in alupna bul a om a tanu kiangah, “ Pasiam um lecin maw bangmah lauh neilo ding hi teh ,” a cih khit ciangin na a sepsak Topa kiangah ciahta hi. Sarah in a pasal sihna thu a zak ciangin Princeton lam a sapna zong Pasian deihna hi mawk ding hiam? ci-in theisiam zolo hi. Alungleng in a thanem mahmah hi. Hopkins in a genna-ah , “ muhtheihloh lam pan a huhpa hangin Pasian a upna lingvet lo hi,” ci hi. 

              A pasal sih zawh kalnihna-ah a tanu laikhak in, “ Ka ta itte aw bang gen ding ka hiam? A siangtho leh a hoih Pasian in meipi tawh ongtuam hi. Hun sawtpi a kipan ong muhsak khitsa a hoihna leh a pahtawi huainate ki langzel hi. Ka Pasian nungta a, ka lungtang khempeuh zong aman' tangta hi.” ci hi. Kum 31 sung nupa kithutuak mahmah a, a om khit uh ciang , sihna in a khenpen Pasian neilo hi le uh thuakhaksa mahmah ding uh hi. Lai Siangtho sim tawntung a, Pasian itna tel semsem hi. Khris itna tawh bangin ong kikhensak zo ding hiam ? Sihna ahi zongin, hinna ahi zongin cih thute nuntakpih hi. 

            A pasal sih zawh kha 6 a cin ciangin Sarah zong a pasal natdan bangin tha khatin santen vei-in si hi. Sarah a sih in kum 48 pha hi.  

        Jonathan in Pasian na asepna munah azi tawh thuak khawm kawikawi hi. Hih hun lai-in , numeite hibang om nailo ahih manin midangte in thupi sa mahmah hi. A nupa un kihehpih in kikhualtuak mahmah uh a, a mau van neih ciat zong kizahtaksak uh hi. Mi tampi in gawtmun a, a ngaihsut uh pen, amau adingin vangam suak a, kitot kiselna mun pen thungetna mun in nei uh hi. Pasian a laizang uhah koihin innkuan nuam leh lawhcing suak uh hi.



      Crd:- Khris ading Nupa Hoihte

Post a Comment

 
Top