0


Thupatna

Joseph Herbert Cope (Cope Topa) in Zomite anungta Pasian thu hong muam ding, Leivui pan hong lamto ding leh Niinphual pan hong domto dingin 1910 November kha ni (1) ni in Tedim hong tung hi. Zomite in Pasian thu sim theih nang leh leitung ah khuasak theih nangin 1913 kum in sim theih ding LAI hong bawlsak-a tu in Kum 100 (1913 – 2013) hong cingta hi. Tua LAI in Zomite’ nisim nuntakna, thu leh la kizopna leh Pasian thu simna in akizang ZOLAI ahihi.


Roman Alphabet mal 20 bek tawh hong bawlsak Zolai in tel baih in, zat nuam a, Leitunga Pau tuamtuamte ahibangin kigelh thei hi. Tulaitak in Kawlgam, India leh Leitung gam tuamtuamte ah Zolai a zang mi Tulza-thum leh, tulsawm-li leh tul-li (344,000) om hi ci-in Leitung Kampau tuamtuamte akancian Ethnologue in naciamteh hi. Zomite in Zolai ihneih manin Leitungah Minam khat in hong kiciamteh-a lungdam leh angtan huai mahmah ahihi.


Zopau hong Kipatkhiatna


Leitung ah Pau nam 7,105 omhi ci-in Linguistic Society of America in ciamteh hi. Hih Pau teng nampi (4): Indo-European (Europe lam), Sino-Tibetan (Asia Lam), Semitic (Arab, Israel, Sehnelgam lam) leh Bantu (Africa lam) cihbangin kikhen hi. Sino-Tibetan sungah Pau nampi 250 om in Tibeto-Burma Pau nam khat in kihel hi. Tibeto-Burma Paunam sungah Pau nam 400 bang om in Zopau nam khat in kihel ahihi. Minam khat a suah theih nadingin Pau neih masak kisam-a tua Pau tawh kizop theih nangin Lai neih hongkul hi.


“Lai” cih kammal Zomite in tanglai hun pekpan ineih ahihi. English in “Script” ahk “Writings”, Sen ten “Jiaoben” ahk “Xin”, Mogolia ten “Bichig”, Tibet ten “Bod yig”, Kawl ten “Sa” cihbangin na nei uhhi. Falam, Khalkha lamte in “Ca” ci-in Kawllai pan alak ahihi. Laibu acih uhciangin “Ca ouk”, Laihuan acih uhciangin “Ca mi puai” cihbangin Lai tawh kisai Kawllai pan tampi na la uhhi. Zopau in Lai aat, Lai-aatpi (General Secretary), Lai-aat lohbu (Blank note book), Laibu, Laidal, Laihuan, Lai hawmpa, Laihawmnu, Lai-ip, Laikung, Lailu, Laimal, Laisiangtho, Laisuangpi (Black board), Laitai, Siktawhlai khetna, Zum Lai-aat cihbangin kuama kiangpan kawmlo in tanglai hunpek pan ineih ahihi. Tanglai a ih Zopau-in bang cidan Pau hilian dinghiam cih kithei cianlianlo hi. Ahizongin Tibet leh Kawl pau siksan Pau nam khat ahihi. Tibet pau leh Zopau etkaakna:


Zopau Tibet pau


Khat Chick


Nih Nih


Thum Sum


Li Zhi


Nga Nga


Mit (eye) Mit


Na (ill, sick, pain) Na


Numei, Anu (Female) Mo


Sa (hot) Tsha


Sa (meat) Sha


Nga sa (fish meat) Nya sha


Si (die) Shi


Zopau in mitna (eye sore) pen Tibet pau in mitna mah hipah hi. Zopau in mi nga si (five persons die) pen Tibet pau in mi nga shi mah hipah hi. Tua ahihmanin tanglai ih Zopau in Tibet pau tawh kinai-in Tibetgam pan hong piangkhia Pau ahihlam kimu thei hi.


Zomite’ Lai Neih Masakna


I pu i pate Tibetgam pan Kawlzang kizuan in Kawlzang pan Khamtung azuat ding ciangin makai unau nihte apa in Tu leh Ta, Suan leh Paalte zat dingin Lai pua sak hi. A u adingin Savun tungah aat sak in, a nau adingin Guapum tung ah aat sak hi. A nau ahihleh Khamtung ah teng nuamlo in Zanggam ah ciah kik hi. A nau Zanggam a zuat kik zawh kum sauvei hun khat ciangin a u kep Lai teng kawtsak in nisa apho na ah Ui in tuah sak in mukik nawnlo hi (Ui in neksak hidingin ki um mawh hi). Tua hunpan kipan Zomite in Lai nei nawnlo hi kici hi.


Hibangin a mansuah takciangin a u in a nau kiangah “Lai mansuah ka hihmanin Lai hilh dingin Khamtung hong paito in” ci-in vaikhak hi. A nau zong Khamtung hong paito kik in a u te’ Lo khawhnate hong mu hi. Tua ciangin a u tenna Khua a pai ma in Lo sungteng ah hong pai masa hi. A nau in a u’ Lo khawhna Lo sung hong pai masa hi. Tua ni a u Lo kuanlo ahihmanin a nau tawh kimu khalo hi. A nau in a u Lo sungah a ma theih ngeiloh Lo khawhna van zatte, Lo hunna Thaangsiahna, Zusa Vasa matna, Lo tuilakna atuamtuamte a muhciangin hibangin ngaihsun hi “Ka u in hibangin na lamdang a thak atuamtuamte ngaihsun thei, bawl thei ahihciang Lai mangngilh loding hi. Lai ka mansuah acih hang’ hong khemna hiding hi. Kei tungah banglo khat hong bawlnuam hiding hi” ci-in ngaihsun-in a u tawh ki mulo in ciahsuk kik hi.


Hibangin a nau hong paitoh lam a u in tua ni-a Lo kuante’ tung pan thei a, ahizongin Lai ngah kik nawnlo hi. Tua hun akipan Zomite in Lai neilo-in ki omsuak hi, ci-in tangthu ah kiciamteh hi. Nidangin khangluiten Laikung, Laidal cihbang zang nailo in Suangpeek tung, Singpeek tung, Savun tung cihbang ah a zum, a hiam khatpeuh tawh Lai na at uh ahihmanin min dang nei nailo in “Lai aat” naci uhhi. Sanginn-a sang Siate Lai hilhna (black board) pen “Laisuangpi” kici hi. Nidangin Suangpeek tungah Lai ki at ngei ahihna kimu thei hi. Tuhun ciangin Laikung, Siktawhlai khetna, Computer, Laptop cihbang hong omciangin “Lai gelh” , “Lai khen”, “Lai meek”, “Lai copy”, “Lai email” cihbangin kizang hi. Tua ahihmanin nidangin Zomite in Lai nei ngei ihihna hong mu sak hi.


Pau Cin Hau Lai Zatna


Pu Pau Cin Hau Tangthu atomin: 1859 kum December kha in Tedim khua Pu Khan Lian leh Pi Cing Zam te sungpan hong piang hi. Pu Khan Lian in tapa 8 nei in Pu Pau Cin Hau pen a lina, Rev. Hau Go’ pano ahihi. Pu Kam Hau khan sungin Tedim ah teeng in Englandte hong khan ciang Lailui khua ah galtai in na teeng hi. A nungciangin Mualbem khua ah na teeng hi. Aneu tuung akipan kum 15 sung tawntung kumzawnin Khanglui ngeina biak theih khempeuh bia in, thoih theih khempeuh thoih-a dam tuanlo hi. Ni khat alungkia lua in kisiammawh, kicimtakin amah-le-amah kikaplum dingin Thau khat tawh pai khia hi. Khua nawl a tun ciangin Sakhi khat natai dihdih in a kap leh kha pahlian ahihmanin ama kithah nading Thautang om nawn lo in Sakhi khat tawh ciah kik hi. 


Tuakhit akipan mangmu zelzel in Pasian in “Van leh Lei a bawl Keimah Pasian hong bia inla damna hong ngen in damna kongpia ding hi” ci hi. Pasian kiang ah damna anget leh dam takpi hi. Midang tampite thunget sak in mitampi in damna ngah hi. Tua hun laitakmah in Tedim ah Nuam Dim akici kamsang numei khat om hi. Pasian in Pi Nuam Dim tung ah “Ka thu a zeek khia dingin Pau Cin Hau ka teel hi” ci-in na gen hi. Tua bangin Pau Cin Hau Biakna hong piang hi. A sawtlo in Khamtung bup ah gamkang bangin hong kizeel hi. A tapa upa pen Pasian tamhsak in Sian Khaw Cin na phauk hi, Zomite sungah Pasian min atamh masa pen ahihi. Kum 1948 December 28 ni in Mualbem ah a leitung nuntakna nusia hi.


Pau Cin Hau Lai hong Piankhiatna: Pau Cin Hau lai in “Zotual Lai” ahk “Laipian Lai” zong kici hi. Kum 1899 in Pasian in Pu Pau Cin Hau Zomite zat ding Lai mangmuhna tawh musak hi. Tawlkhat sung Pasian in hilhin a Mangmuhnate midangte tungah a hilh theih nadingin 1902 kum in sim theih dingin Lai tawh hong bawl hi. Lai hong mukhia ahihmanin “Laipianpa Pau Cin Hau” ci-in kithei hi. Pau Cin Hau Lai in Lim tawh akisim (Logopraphic Script) Lai nam ahihi. Atuungin mal 1053 pha-a abu in bu 6 pha hi. 1931 kum in hong puah pha in Lailung tawh akisim (Alphabetic Script) Lai nam in hong pianga mal 57 pha hi. Mal 57 sung pan mal 37 te Lailung (consonants leh vowels) hi in, mal 20 te Dawngtawi (tone marks) te ahihi. Laidal tung leh Suangpek tung ah gelhin midangte na hilh sawn hi.


Pau Cin Hau Lai Kizatna: Zogam ah Sangmangten Lai hong bawlsak ma in Pau Cin Hau Lai bek kizang hi. Zogam sung bekthamloh Manipur leh Luseigam Zomite‘ tenna dongin kizel man hi. 1917 kum Piantit pai lai in Pau Cin Hau Lai zangin innlamte tawh ki thuza uhhi. Kumpite tungah lungkim lohnate a koh ciangun zong Lai dang theilo ahihmanun Pau Cin Hau Lai mah tawh na gelh uhhi. Sangmangte in Pu Pau Cin Hau kiangah “Kipawl ni in sem khawm ni” ci-in na zol a “Kei a pen, ko gam tawh kituak dinga Pasian hong piak tuam hi-a, no a pen gamdang Biakna hi-a, ko tawh kituak lo hi” ci-in na mang nuamlo hi. 1931 kum in British and Foreign Bible Society in Pau Cin Hau Lai tawh Mualtung Thuhilhna (Mate Laisiangtho alian 5 sung) Dal 500 khen uhhi. Census of India 1931 Volume XI Part (I) laimai 194-195 sungah “Pau Cin Hau Lai” ci-in kikhum hi. Tu hunciangin Laipian (Siangsawn) Pawlpi sung ah kilim zat mahmah hi. Leitung a Sang minthang tampi pan in Lai lam Thuthuuk Kankhiatna (Research) bawlte in Pau Cin Hau Lai nalim kan mahmah uhhi.


Kawllai Kizatna


Sangmangte Zogam ah na hongsep uhciangin Lai lo tawh maban zom theilo ahihmanin Kawllai hilh dingin Karen Siate pawlkhat hong cial uhhi. 1904 kumin Sia Shwe San Khuasak ah koih uhhi. Pasian thu a telmuh theih nadingin nitak in Lai hilhin kum khat a cin ciangin Kawllai a sim thei omta hi. Pu Hau Cin Khup in Tedimah Zum akah ciangin Kawllai sim theite amuh ciangin thupi sa ahihmanin Vuandokpa kiangah Tonzang ah Kawllai hilh ding Sia na ngen pah hi. Vuandokpa in "A Sanginn ding leh Siainn ding na lam inla na zawh ciangin a Sia ding keiman hong vaihawm ning" ci-in na gen hi. Pu Hau Cin Khup in zong Sanginn ding leh Siainn ding lam pah in a zawh ciangin Vuandokpa thei sak pah hi. Vuandokpa leh Rev. Cope kikumin Sia Po Ko paisak in 1905 kum in Tonzang ah Kawllai sang ki hong hi. A hon tuungin Sangnaupang 40 bang pha-in kum bei kuanciangin 70 bang hong phato hi.


Khamtung bup ah Khuasak leh Tonzang ah Sang a om masa pen hong suak hi. Tua hunlai-in Zogam ah Kawllai bek kisin ahihmanin Lai theite in a Laigelhte leh Mualsuangte Kawllai vive tawh na gelh in tudongin muhtheih dingin omlai hi. 1909 kum ciangin Kumpi in Tedim leh Lennakot ah Kumpi Kawllai Primary Sang hong hi. Tua hi in Biakna Sang (3): Khuasak, Tedim, Tonzang tawh akigawmin Sang (5) kinei hi. 1920 kum ciangin Biakna Sang (3): Theizang, Limkhai leh Dolluang ah kihong ahihmanin Zogam ah Primary Sang (7) kinei a Kawllai vive tawh kisin hi. 1923 kum ciangin Khuasak ah Biakna Sang tan (6) ciang kihong hi. 1925 kum akipan Zogam ah Kawllai kiphiat in Zolai sin kipan hi. 


Zolai Neihna


Joseph Herbert Cope (Cope Topa) Tangthu atomin: Joseph Herbert Cope 1882 November 21 ni in Philadelphia, Pennsylvania, USA ah suak hi. 1899 kum in Tui kiphum hi. 1904 kum in Pennsylvania University pan B.Sc.(Bachelor of Science) Degree ngah in 1908 ciangin Rochester Theological Seminary pan B.D. (Bachelor of Divinity) ngah a tua kum July 7 ni in Ordination kipia hi. Kum 1908 September 3 ni in Elizabeth Coldwel Smith tawh pumkhat suah kitenna nei hi. Tapa 3 Joseph Howard Cope, Harry Cope leh Appleton Danforth Cope te nei uhhi. 1908 December 21 ni in Khalkha hong tung in Sangmang Carson sih tawh kituak ahihmanin Khalkha ah kum 2 om in 1910 November 1 ni in Tedim hong tung hi.


1913 kum in a masa pen Zolai Simbu hong bawl sak hi. 1919 October kha in Zolai tawh laihawm masapen “Tedim Thukizakna Lai” hong phuankhia a editor sem hi. Kumpi’ sawlna tawh Tedim, Falam, Hakha pau tawh a bawl Laisimbu avekpi in 35 pha a 1923 November kha in kumpi in “Kaisar I Hind” cih pahtawina Ngun Medal pia hi (Kaisar German pau pan hong pai Ukpi cihna hi-in, Hindi leh Urdu pau tawh “Kaisar I Hind” akhiatna in “India gam Ukpi” hi-a England kumpi ukna India gam sunga nasep thupi asemte pahtawi na-a kipia ahihi). 1935 June 10 ni in Colgate University in Honorary Degree Doctor of Divinity (D.D.) pia hi. Zogam simlam Mindat, Kanpetlet lamte’ ading a bawlsan laitak 1938 June 11 ni zingsang nai 5:00 hun in Gilsan leh Khuasik natna tawh Khalkha ah nong nusia in June 12 ni in Rev. A.E. Carson kivuina han kiangah kivui hi. Khamtung gam sunga a om hun khempeuh Kum 25 leh Kha 7 (ni 9,419) ahihi. Akhuan 3 vei ciahin ni 1,345 sawt hi.


Tedim Khuapi pan Taangkam (Pautang) khat hong Piankhiatna: Tedim khua Guite Pu Gui Mang in AD 1550 pawlin sat hi ci-in tangthu ah kiciamteh hi. Ahizongin kiim leh paam pan galten na sim zel ahihmanin kilal san zel, kibeel kik zel hi. 1806 kum pawl ciangin Pu Kam Hau in Lamzaang khua hausa asepna panin Tedim khua ah na teng hi. Inn leh lo kician zong neiman nailo in galten na sim zelzel ahihmanin Lamzaang khua ah ciahkik hi. 1810 kum ciangin Pu Kam Hau (Sukte), Pu Mang Gin (Hatlang), Pu Khoi Lam (Hatzaw), Pu Pau Vum (Sukte), Pu Tel Khaat (Thawmte), Pu Lam Dong (Tawmging), Pu Kam Vial (Bawmkhai), Pu Kim Thuam (Zillom), Pu Pau Am (Samte), Pu Cin Kim (Samte) leh Pu Gen Cin (Lethil) te kipawlin Tedim ah na teng kik uhhi. Gal akici khempeuh na hungzo ahihmanin midangte in Tedim hong bel in a sawtlo in inn 30 hong pha-a Pu Kam Hau in hausapi sem hi.


1848 kum ciangin galvai, savai, thusia, lasia, a om ciangin hoih tak-a ki uk theih nadingin Thukhun hong bawlin tuhun dong mah akizang “Kam Hau Thukhun” (Kam Hau Upadi) ahihi. Tua Thukhunte hangin Zomite sungah khat-le-khat mawh kimaisakna, kilemna, ki itna leh ki pawlkhop theihnate hong om theita hi. Tua ahihmanin Tedim khua pan in Zomite Khuatheih kipatna (civilization) hong piang ahihi.


A sawtlo Tedim khua inn 300 hong pha in hibangin hong teeng khawm uhhi.


Bonuai veng: Tu laitak a galkap tualpi nuai nitumna lam teng hi a Pu Pau Vum leh Teizaang mi pawlkhat teeng uh hi. Galkap Tualpi pen Pu Khua Cin innmun ahihi.


Botung veng: Pu Khua Cin inn tungsiah nitumna lam teng hi a Pu Za Tual leh Teizaang mi pawlkhat teeng uhhi.


Vaiphei veng: Bonuai veng pan a khanglam nisuahna lam teng hi a Vaiphei miteng teeng uhhi.


Sekzaang veng: Sakollam Ngennung lamka panin leilu lam teng hi a Guite miteng teeng uhhi.


Khuangzaang veng: Col. Dal Za Kam inn dungto teng hi a Thahdomiteng teeng uhhi.


Khua tuamtuam mun tuamtuam pan hong bel uh ahihmanin pau leh ham hong ki helzau gawp in asawtlo in tu laitak a ih zat Tedim pau hong piangkhia hi.


Zolai bawlnangin Tedim Tualsuak Pau kizatna: Cope Topa 1910 kum in Tedim hong tun ciangin Sihzang kampau Zomi sungpan Pu Pau Suan leh Pu Thuam Hang te Christian na suak khin uh ahihmanin amau tawh kithuah in Sihzang pau na sin pah hi. A sawtlo in hong siam in Zolai a gelh masakte Sihzang pau in na gelh hi. Zogam Leilu lam ading Lai hong bawlsak taktak ding ciangin Tedim gam sunga pau tuamtuamte sungpan bang pau zang leng mitamin thei kim pen ding, tangzai pen ding cih hong ngaihsun hi.


Tua ahihmanin 1919 kum in Tedim Vuandok Zum ah Tedim gam hausa lianteng kikhawm in gambup ah Sihzang pau zat dingin thu kisung hi. Cope Topa in “Hat Lian Bu” (Jack The Giant Killer) kici Sihzang pau tawh a gelh, laigelhloh dal 20 bang aphading tangthu khat hong simkhia hi. Tua ciangin Thado, Zo (Zou) leh Paihte kampau Zomi tengin Sihzangkam a teltheih loh lamuh hong pulak khia hi. Tua ahihmanin bang pau in Lai bawl ding cih anuai-a bangin hong kikum in hong khensat uhhi.


Tuimui hausa Pu Mang Za Thang in: “Paite pau-in bawl le hang kithei kimlo ding hi. Tedim khuapi sung-a kizang kampau tawh bawl le hang kitel kim pen ding hi” ci-in a gen ciangin Haiciin hausapa Pu Tual Pum in “Tu-a Tuimui hausapa genna pen a man hi” ci-in thukimpih hi.


Hiangzaang hausa Pu Zam Khaw Thawng in: “Ko Thahdo pau in om leh kithei kimlo ding hi. Tedim khuapi a kizang kampau tawh bawl ni” ci-in gen-a Hangken hausa Pu Kam Pum in “Tu-a Hiangzang hausapa gen pen ka thukimpih hi” ci hi.


Saalzang hausa Pu Zaang Khaw Lian in zong: “Ko Zote pau in om leh kua mahin tel kim lo ding hi. Tedim khua akizang pau mah hi leh kitel kim pen ding hi” ci-in agen ciangin Mantuang beh Phaitu hausapa Pu Khan Thawng in “Saalzang hausapa gen pen man hi” ci-in thukimpih hi.


A tung-a bangin hausa lian 6 te in agenna uh hausa leh upa akihel khempeuh in zong thukimpih hi. Mipite in lungkimna aneih khituh ciangin Cope Topa in kipsak-a tua hun akipan Tedim khuapi-a kizang “Tedim khuapi Tualsuak Pau” tawh Lai hong bawl sak ahihi.


Zolai Khantohna


1913 kumin Cope Topa in “Tual Lai Sintawmna Bu” cih Laibu khat hong bawlsak in, tua pen Zolai akigelhcilna ahihi. 1914 kumin Sihzang Pau-a kitei La dawng 24 apha hongbawl in Zomite in Labu ihneih masak pen ahihi. 1915 kumin Zolai tawh sim theihdingin Mate Laisiangtho honggelh sak hi. 1918 kumin La dawng 100 apha Zolai tawh hong suak hi. 1919 October kha in Zolai tawh laihawm masapen “Tedim Thukizakna Lai” (The Chin Hills News) hong hawmkhia a, Cope Topa in editor sem hi. Tua laihawm sungah “Tedim mite laisim thei tampen ahih manin Tedim pau in kibawl hi”, ci in na gelh hi. 1923 kum ciangin La dawng 283 apha Zolai mahtawh hong suak leuleu hi. 1924 kum ciangin Tanbul (Primary) sang khempeuh ah Zolai tawh sin sak ding kithukim hi.


1925 kum akipan Cope Topa hong bawlsak Zolai Tan 4 ciang Primary Sang tengah sin kipan hi. 1926 kum in Sangte ah sin dingin Zolai tawh Leitung thu leh Gamthu (Geography) hong bawlsak in, 1927 kum leh 1931 kum ciangin tua Laibute mah hong puahphat sak kik hi. 1932 kum ciangin Zolai tawh sim theihding Laisiangtho Thuciam Thak buppi hong tei sak hi. 1977 kum ciangin Laisiangtho Buppi (Thuciam Lui leh Thuciam Thak) Zolai tawh sim theih dingin kinei a Sangmangte gah mah ahihi. Cope Topa in Biakna sunga zat dingin biakna Laibu, Lai Siangtho bu, Labu cihte hong bawlsak banah Sangah sin dingin Gamthu bu (Geography), Nate’ thubu (Science), Ganan bu (Mathamatics) leh Laisimbu tuamtuamte zong hong bawlsak lai hi.


1914 kum-a kibawl Labu neihmasak pen sunga Doxology anuai-a bang ahihi:


Thu pha khem piu hawng pia To Pa, Le tung mi hing a min phat ta,


Van tung mi zong in To Pa Pi, Jesu, Kha Shiang Tho min phat hi.


1915 kum-a kibawl Mate Laisiangtho 4:1-3


“A tu ciang in a doi mang pa je et ding in a Kha Shiang Tho in Jesu gam lak a a pai pi hi. Ni sawm li le’ zan sawm li an ngawla a nung ciang in a gil hawng kiel hi. A je et pa in hawng nai a, Nang ma in Pashian ta pa n’ hi le’ hi shuang te kho mun n’ shuawk sak in a ci hi.”


1923 kum-a kigelh Lungdamna Zawhang Laisiangtho 3:22, 28


“Tu a nung ciang-in Zheishu in a nungzhui-te tawh Zhuda gam-ah pai uh leh tua san tak-ah amaute tawh a om khawm a tui shung-ah a phum uh hi. 3:28 Keimah in, Khazhih kah hih kei hi, Khazhih mai-ah hong pai sak pa kah hi, ken ka ci hi.”


Zopau Zolai kemcing ni


Leitung ah Pau nam 7000 val a om sungpan Kaal 3 sim (every three week) in Pau nam (1) ta beimang hi kici hi. SIL International in agenna ah tulaitakin Kawlgam ah Pau nam 117 om in tua sung pan nam (5): Anong (kachin pau nam khat), Hpon (Kachin pau nam khat mah), Taman (Khamti, Homalin, Sagaing Division), Pali (a pau kizang nawnlo a Lai bek ki zang lai) leh Wewaw (Kayin pau) hiteng a pau mi om nawnlo hi kici hi. Tu zawh kum za khat ciangin Kawlgam ah Pau nam 50 bek kipau lai dinghi kici hi. 


Tulaitak in Chin State (Zogam) sung ah Pau nam 31 om hi. Tu zawh kum 50 ciangin Pau nam 15 bek pha ding hi. Pawlkhat mangthang ding-a tua a mangthang dingte: Khongso (Paletwa), Bawm (Chin State, Mizoram, Tripura), Tuiship (Kanpalet, Paletwa), Ta-aw (Paletwa), Kaang (Mindat), Lautu (Matupi, Thantlang), Mro-khimi (Paletwa), Rawngtu (Mindat), Senthang (Khalkha, Thantlang, Gangaw, Kalay), Songlai (Paletwa), Tawr (Khalkha), Thaiphum (Matupi) cihbangte ahihi. UNESCO in a genna panin India gam-a om Pau tuamtuam a bei thei ding 196 sung panin 103 pen a bei hak nawn lo dingte hi ci hi.


Pau bangci bei thei hiam?: (1) Tu leh tate in zang nawnlo, nu leh pa te in tate ei pau siamsak zolo, hilh lo. (2) Khangthakte in zat ding maizum pih, daihpih ngamlo, a sawtna ciang pau thei nawnlo. (3) Ei Lai tawh laigelh lo-in midangte Lai tawh gelh, Lai kigelh a om loh ciang‘ sim ding zong omlo pah. Gtn. in Khasi (India gam Maghalaya State sunga om minam) te in a gamah Khasi pau sang‘in Kala pau leh English pau zangzawta ahihmanin a Pau uh sawt zang nawnlo dingin kimu uhhi. Chin State (Zogam) ah Lautu kampaute Thangtlang Myone leh Matupi Myone te ah khua 17 om-a amau pau sangin Khalkha pau leh Kawlpau lim zatzaw ahihmanin asawtlo in abei thei dingin ki ciamteh hi.


Zomite ki-en lehang i pau sawt i len zo lai ding hiam? Lungngaih huai kasa hi. Kawlgam (Mandalay, Yangon, Gunkhawm khangsiah ) ah khangthakte in Kawlpau bek zang ta hi. Zopau pau sunsun le-uh Kawlpau tawh helh in pau melmel ta uhhi. Mizogam ah nu leh pate in ei pau zang lai liamliam in, tate in Mizo pau bek zang hi. Min gelh ciangin anungah Lusei min gelh danin ..a leh ..i vive kizang ta hi. America, Asia, Australia, Europe, Nitumna gamte ah khangthak Zomite in ei pau zang nawn lo in, nu leh pate bek in zang lai hi. Tate tawh ei pau in ki ho thei nawn lo hi. Tate khangah ei pau kizang nawn lo ding cih theihsa ahihi. I Pau bei leh i Lai zong abei ding ahihi. 


Tua ahihmanin Zomite in i Pau leh i Lai a bei lohna dingin bangci leng kemcing thei ding i hiam, cih lim takin ngaihsut huai hi. A hi theizah in i tate ei pau tawh hopih in siamsak sawm ding. Pawlpi leh kipawlna tuamtuamte in khangthakte adingin Zopau, Zolai leh Zongeina sinna neihzawh ciat nang hanciam ding. Zolai, Zopau tawh Laibu, Media, Journal atam theithei nei-in thapia-a i panpih ciat ding deih huai kasa hi. Zopau Zolai kemcing ni.


A kaikhawm: Paul Thangpi (Pau Pian Thang) Offenbach, Germany


Ekkaak laibute:


1) Ethnologue: Languages of the World, 17th 2013 Edition by Lewis, M. Paul, Gary F. Simons and Charles D. Fennig, Published by SIL International, Dallas, Texas, USA


2) Gin Hau Pum Sia, “Rev. Dr. Joseph Herbert Cope (1882 - 1938)” Posted on Phuitong Liim, posted by Dr. Hau Za Cin on March 1, 2009


3) G.K. Nang Rev. Dr., Article: “Beginning of Christianity in Mizoram and Chin Hills”


4) G.K. Nang Rev. Dr., Article: “Pau a bei thei thu hi”, posted on Tongsan News Journal, 2009


5) Gin Sian Pau Sia, Article: “Cope Topa Nuntakzia Tomki” Posted on Tonsan International Media Website


6) Kam Khua Mang Pu, “Khamtunggam Tangthu le ki ukna thu”, Sukte Chronicle III pp. 19-20.


7) Khen Za Sian Rev. Dr., Article: “Tedim Pau Icih”


8) Khoi Lam Thang Rev., Article: “Tedim Kam”


9) L. B. Naylor, A Practical Handbook of the Chin Language, pp. 46-47.


10) List of Languages, Wikipedia the Free Encyclopedia


11) Luan Za Cing Pi, “Khamtung ah Lai le Sang i neih hun”, Sukte Chronicle IX, pp. 35-38.


12) Stephen Hre Kio Rev. Dr., Presentation: “Concerns on Chin Language” posted on Youtube


13) Tawmging Beh Khang Tangthu Laibu: 1st Edition Published 1973,p. 37.


Src:ZomiNam@yahoogroups.com, April 12,2013



Post a Comment

 
Top